“Tinchlik rejasi”ning sizdirilishi tomonlar reaksiyasini aniqlash uchun kerak edi” – Akramov

OAVlarga ko‘ra go‘yoki Trampning 28 banddan iborat tinchlik rejasi bandlari sizdirilgan, rejaga ko‘ra Ukraina Donbassni Rossiyaga topshirib, NATO masalasini muzlatish kerakligi aytiladi. Kun.uz’ning “Geosiyosat” dasturida tahlilchilar Bektosh Berdiyev va Jahongir Akramov mazkur reja bandlari va unga Ukrainaning ehtimoliy reaksiyasi xususida so‘z yuritdi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

Trampning Rossiya–Ukraina urushiga oid yangi rejalari haqida nimalar ma’lum?

Bektosh Berdiyev: Bugun AQShning bir qator nufuzli OAVlari Donald Tramp ishlab chiqayotgan yangi tinchlik rejasining ayrim tafsilotlarini e’lon qildi. Avval bu hujjat maxfiy tarzda muhokama qilinayotgan deb hisoblangan. Endilikda esa 28 banddan iborat mazkur kelishuv loyihasi ommaga sizib chiqqani aytilmoqda. Xabarlarga ko‘ra, Tramp ushbu rejani imzolashga majbur qilish orqali Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi urushni to‘xtatmoqchi. Trampning o‘zi ham “men sakkizta urushni to‘xtatganman, bu urushni ham tugatishim kerak”, deb ta’kidlagan. Mazkur hujjatni tayyorlashda AQSh vitse-prezidenti Vens, Davlat departamenti rahbari Marko Rubio, Stiv Uitkoff hamda Trampning o‘zi ishtirok etgani aytilmoqda. Ayrim manbalarga ko‘ra, Rossiya vakili Kirill Dmitriyev ham maslahatlari bilan qatnashgan. Mutaxassislarning aksariyati reja ko‘proq Rossiya manfaatlariga yon berishga qaratilganini ta’kidlamoqda. Eng e’tiborli bandlardan biri — Donbassni to‘liq Rossiya tarkibiga kiritish. Bundan tashqari, Zaporojye va Xerson front chizig‘ida mojaroni muzlatish taklif etilgan. Bu hududlar de-yure tan olinmasa ham, amalda front chizig‘i keskin o‘zgarishsiz qolishi ehtimoli bor. Rejada Ukraina vaqtincha NATOga a’zo bo‘lmasligi ham ko‘zda tutilgan, ammo bu cheklovning muddati aniq belgilanmagan. Shuningdek, Ukrainada xorijiy qo‘shinlar va harbiy texnikaning bo‘lishi taqiqlanishi, Ukraina armiyasining hajmi qisqartirilishi taklif etilgan. AQSh ushbu rejani sanksiyalar fonida Rossiyaga bosim o‘tkazish orqali amalga oshirmoqchi bo‘lgani aytiladi. Biroq sanksiyalar urush jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatmayotgani sabab bu yo‘l samarali deb topilgan. Taxminlarga ko‘ra Rossiya kelishuvga qisman rozi bo‘lishi mumkin, biroq sanksiyalarning bekor qilinishini asosiy shart sifatida qo‘yadi. Ukraina esa aynan Donbassni tan olish, NATOga a’zo bo‘lmaslik va armiyani keskin qisqartirish kabi bandlarga ehtimoliy ravishda rozi bo‘lmaydi. Reja shuningdek, quyidagi bandlarni ham o‘z ichiga oladi: AQSh Qrim va Donbassni Rossiya hududi deb tan olishi, Moskva hamda Sankt-Peterburggacha yetib borish salohiyatiga ega qurollarini cheklash, rus tiliga rasmiy ikkinchi til maqomi berilishi, Ukraina pravoslav cherkoviga alohida huquqiy maqom berilishi.

Jahongir Akramov: Bu takliflar birinchi navbatda jamoatchilik kayfiyatini o‘lchash uchun qo‘yilgan sinov varianti bo‘lishi ham mumkin. Ya’ni G‘arb va AQSh jamoatchiligi bu rejaga qanday munosabat bildiradi? Ular qo‘llab-quvvatlaydimi yoki betaraf qoladimi? Bu o‘ziga xos “sotsiologik test” bo‘lib, elita aynan shu reaksiyaga qarab keyingi siyosiy qadamlarini belgilashi mumkin. Demokratik tizimlarda matbuot orqali jamiyat fikrini bilish — eski va samarali mexanizm.

Biroq 28 banddan iborat ushbu loyihaning umumiy mohiyatiga qaraganda, Tramp urushda Rossiyani de-fakto g‘olib sifatida e’tirof etayotganini ko‘rish mumkin. Chunki undagi ayrim takliflar hatto Rossiya rasmiylari ilgari surmagan g‘oyalardan ham keskinroq.

Misol sifatida Ukrainadagi pravoslav cherkovi masalasini olaylik. Ukrainada uchta asosiy pravoslav yo‘nalishi mavjud:

• Moskva patriarxatiga qarashlilar,
• Ukraina pravoslav cherkovi,
• Konstantinopolga qarashli avtokefal cherkov.

So‘nggi yillarda aynan Moskva patriarxati ta’sirini kamaytirish orqali diniy mustaqillikni mustahkamlash siyosati olib borilgan edi. Chunki bu cherkov tizimi kadrlari Moskvaga bog‘liq bo‘lgani uchun Ukrainada jamoatchilik fikriga ideologik ta’sir o‘tkazish imkoniga ega edi. Bu esa suverenitetga xavf sifatida baholangan. Agar yangi rejadagi taklif qabul qilinsa, Ukrainadagi madaniy va mental mustaqillik jarayoni to‘xtab qoladi va mamlakat yana eski geosiyosiy holatga qaytib qolishi mumkin.

Ikkinchi muhim band – Ukraina armiyasining qisqartirilishi. Bu talab odatda mag‘lub bo‘lgan davlatlarga qo‘yiladi. Masalan, Versal shartnomasi va Ikkinchi jahon urushidan keyingi Potsdam bitimlarida Germaniya aynan shunday cheklovlarga duch kelgan. Hozir esa Ukraina mag‘lub emas, Kiyev qurshovga olinmagan, urush maydoni kengaymagan bir paytda bu talab qo‘yilayotgani mantiqan savollar tug‘diradi.

Donbass masalasi ham eng keskin bandlardan biri. Donbass Xarkovga yaqin strategik hudud bo‘lib, sovet davridan qolgan ko‘plab mudofaa infratuzilmasiga ega. Agar u bir tomonlama topshirilsa, bu Ukraina suvereniteti, milliy g‘ururi va urushning mazmunini so‘roq ostiga qo‘yadi: “agar natija shu bo‘lsa, unda nega urishildi?” degan savol paydo bo‘ladi. Donbass va Qrimni de-yure tan olish esa xalqaro maydonda xavfli pretsedent yaratadi. Bu holat Xitoyning Tayvan bo‘yicha siyosatini, Turkiyaning Shimoliy Kiprga nisbatan talablarini va boshqa ko‘plab hududiy mojarolarni jonlantirishi mumkin. Tramp avval ham G‘arbiy Sahroyi Kabir masalasida shu kabi siyosiy modeli bo‘yicha qarorlar qabul qilgan.

Shu nuqtai nazardan, mazkur rejadan maqsad — avvalo, xalqaro jamoatchilik kayfiyatini o‘lchash va siyosiy fonni tayyorlash ekanini taxmin qilish mumkin. Ma’lumotning OAVga sizib chiqishi esa AQSh siyosiy doiralarida Putinga nisbatan kelishuvga moyil kuchlar kuchaygani bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Yevropa pozitsiyasi ham bu jarayonda muhim. Buyuk Britaniya, Germaniya va Fransiyaning qarorlari Ukrainaning kelajak xavfsizlik kafolatida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, AQShning o‘zida ham Trampning Ukraina bo‘yicha pozitsiyasiga norozilik ortgan. Ayrim ekspertlarning fikricha, Epshteyn ishi va uning atrofidagi mojarolarning faollashuvi Trampning Putin bilan murosaga yaqinlashuvidan xavf sezilgani uchun bosim vositasi sifatida ham qo‘llanmoqda.

Suhbatni batafsil YouTube platformasida tomosha qilishingiz mumkin.

NormuhammadAli Abdurahmonov suhbatlashdi.