Нима учун олтин-валюта захиралари 2020 йилда 5,7миллиард долларга кўпайганидан кейин 2021 йил 1-чоракда 2,2 миллиард долларга камайди?
Бугунги кунда ижтимоий тармоқларда Ўзбекистон ҳукумати томонидан олиб борилаётган ташқи қарз, олтин-валюта захираларини ушлаб туриш, пул-кредит ва валюта сиёсатлари ҳамда солиқ ислоҳотлари борасида танқидий фикрлар бир қатор мустақил экспертлар томонидан янграмоқда.
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази эксперти, иқтисодчи Халилуллоҳ Ҳамидов мустақил экспертларни «хавотирлантираётган» ва кўпчиликка қизиқ бўлган масалалар – ташқи қарз, олтин-валюта захиралари кўпайиши ва улардан фойдаланиш, Марказий банкнинг пул-кредит ва валюта сиёсати ҳақида тўхталиб ўтди.
Хўш, нима учун олтин-валюта захиралари 2020 йилда 5,7 миллиард долларга кўпайганидан кейин, 2021 йил 1-чоракда 2,2 миллиард долларга камайди? Нима учун коронавирус инқирози даврида ташқаридан қарз олинди, лекин олтин-валюта захиралари «ёқилмади»? Марказий банк алмашув курсини барқарор ушлаб турибдими? Марказий банкнинг пул-кредит сиёсати доирасида асосий мақсади нималардан иборат?
Олтин-валюта захиралари ва ташқи қарз
2020 йил бошидан ҳозирга қадар мустақил экспертлар томонидан қайта-қайта кўтарилаётган масалалардан бири – молиялаштириш манбаси сифатида олтин-валюта захирасидан фойдаланиш ва ташқи қарз масаласи бўлиб қолмоқда. Айрим иқтисодий сиёсат танқидчилари мамлакатнинг бюджетни ва инвестиция дастурларини молиялаштириш учун ички имкониятлари бўла туриб, ташқаридан арзон бўлмаган қарзларни жалб қилишини иқтисодий мантиқ нуқтайи назардан тушунарсиз, деб ҳисобласалар, айримлари 2020 йилда ялпи ташқи қарзни 9,88 миллиард долларга (26,3 млрд доллардан 36,2 млрд долларга) оширмасдан, 5,73 миллиард долларга кўпайган олтин-валюта захираларидан фойдаланиш «оқилона» ечим бўлар эди, деган хулосаларни беришди.
Лекин, бир томондан, танқидчилар ташқи қарзларнинг арзон эмаслиги бўйича аниқ ҳисоб-китобларини тақдим этмаган бўлсалар, иккинчи томондан, ички имкониятлари сифатида кўрсатаётган олтин-валюта захиралари ўзгаришини таҳлил қилишда хатоликларга йўл қўйишган.
Хўш, 2020 йилда олтин-валюта захиралари қайси омиллар ҳисобига 5,7 миллиард долларга кўпайгандан кейин, 2021 йил 1-чоракда 2,2 миллиард долларга камайди?
Биринчи навбатда, таъкидлаш керакки, олтин-валюта захиралари ўзгаришига (кўпайиши ёки камайишига) 4 хил омил таъсир қилади:
- Марказий банк томонидан пул-кредит сиёсати доирасида стерилизация операциялари амалга оширилиши;
- ишлаб чиқарувчилардан олтин сотиб олиниши;
- жаҳон бозорида олтин нархлари ўзгариши;
- Ўзбекистон Тикланиш ва тараққиёт жамғармасининг Марказий банкка ишончли бошқарувга берилган активлари ҳажмининг ўзгариши.
Олтин-валюта захиралари ўзгаришини таҳлил қилганда мазкур омилларни ҳисобга олиш лозим бўлади.
2020 йилда олтин-валюта захиралари ҳажми 5,7 миллиард долларга ошган бўлса, ушбу сумманинг 4,2 миллиард доллари (ёки 74 фоизи) жаҳон бозорида олтин нархи кўтарилиши ҳисобига тўғри келди. Мисол учун, 2020 йил 1 август ҳолатига 1 трой унция (қарийб 31,1 грамм) олтин нархи 1951,7 долларни ташкил қилиб, 1 июл ҳолатига (1770,8 доллар) нисбатан 180,9 долларга қимматлади. Натижада, олтин-валюта захиралари таркибида соф олтин қолдиғининг қайта баҳоланиши захиралар ҳажмининг 1,99 млрд долларга ошишига сабаб бўлди.
Бу гўёки, сизнинг машинангизнинг бозордаги нархи 10 минг долларга (айтайлик, 9000 доллардан 10 минг долларга) кўтарилганда, айнан ўша пайтда (машинангизни сотмаган тақдирингизда ҳам) сизнинг бойлигингиз 1000 долларга кўпаяди. Лекин, кейинги куни машина нархи 500 долларга арзонласа, бойлигингиз 500 долларга камаяди.
Олтин-валюта захиралари ўзгариши
2021 йил бошидан 3 ой ичида олтин-валюта захиралари ҳажми 2,2 миллиард долларга камайди. Бунда, жаҳон бозорида олтин нархининг тушиши олтин-валюта захиралари ҳажмига камайтирувчи таъсир кўрсатган бўлса, соф олтин ҳажмининг 750 минг трой унцияга (ёки 23,3 тоннага) ошиши захираларни 1 миллиард 326 миллион долларга кўпайишига сабаб бўлди. Ушбу даврда хорижий валютадаги захиралари ҳажми 1 миллиард 288 миллион долларга, СДР ҳажми 6 миллион долларга камайди.
Ушбу рақамлар шундан далолат бермоқдаки, йилда олтин-валюта захиралари кўпайишига асосан жаҳон бозорида олтин нархининг кўтарилиши сабаб бўлганидек, 2021 январ-март ойларида олтин нархининг тушиши захиралар камайишига олиб келди.
Сўз олтин нархи тушиши тўғрисида борганда, таъкидлаш керакки, асосий валюталар саватчасида доллар курсининг ўзгариши олтин нархи динамикасига жиддий таъсир кўрсатмоқда. Бошқача айтганда, олтин нархи долларга нисбатан тушмаяпти, балки доллар бошқа асосий валюталарга нисбатан мустаҳкамланмоқда. 2021 йил 31 март ҳолатига доллар индекси йил бошига нисбатан 3,7 фоизга ўсди, евро курси долларга нисбатан 4,8 фоизга тушди. Натижада йил бошидан бери Лондон қимматбаҳо металлар бозорида 1 трой унция олтин нархи 10,4 фоизга (1887,6 доллардан 1691,05 долларга) камайди. Бунинг натижасида соф олтин қолдиғининг қайта баҳоланиши Ўзбекистон олтин-валюта захиралари умумий ҳажмига 2,2 миллион доллар миқдорида камайтирувчи таъсир кўрсатди.
Юқорида санаб ўтилган омилларни ҳисобга олиб айтиш мумкинки, жаҳон бозорида олтин нархининг ошиши натижасида олтин-валюта захиралари ҳажми кўпайгани сингари, олтин нархи тушиши халқаро захиралар ҳажми камайишига ҳам сабаб бўлади.
Шунинг учун, жаҳон бозорида олтин нархи кўтарилгани сабабли коронавирус инқирози даврида олтин-валюта захираларини «ёқиш» оқилона ечим ҳисобланмасди.
Бундан ташқари, «Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида»ги Қонунга мувофиқ, халқаро захиралар Марказий банкнинг пул-кредит сиёсатини амалга ошириш, шунингдек, халқаро операциялар бўйича ҳисоб-китобларни таъминлаш учун етарли бўлган даражада сақлаб турилади.
Лондон олтин бозорида олтин нархи
(Лондон вақти билан соат 15:00 ҳолатига, АҚШ долл.)
Олтин-валюта захиралари кўпайишига сабаб бўладиган омиллардан яна бири – Марказий банк томонидан олтин ишлаб чиқарувчилардан (Навоий кон-металлургия ва Олмалиқ тоғ-кон металлургия комбинатлари) монетар олтиннинг сотиб олинишидир. Бунда Марказий банк ишлаб чиқарувчилардан Лондон олтин биржасида белгиланган ўртача ойлик нархда (миллий валюта эквивалентида) олтин қуймаларини сотиб олади.
Марказий банк томонидан жаҳон бозорида монетар олтинни сотиш бўйича қарор кўплаб омилларга, жумладан, бозор конъюнктураси, олтин нархлари прогнози ва ликвидликка бўлган эҳтиёжга боғлиқ. Ҳозирги пайтда олтин нархи бўйича прогнозлар турли йўналишлар билан характерланмоқда. Бошқача айтганда, қимматбаҳо металлар бозори таҳлилчилари ўртасида олтин нархининг кейинги йўналиши (кўтарилиши ёки тушиши) прогнозлари бўйича ягона келишув мавжуд эмас.
Шубҳасиз, жаҳон амалиётида олтин-валюта захиралари молия бозорларидаги зарбаларнинг иқтисодиётга салбий оқибатларини юмшатиш воситаларидан бири ҳисобланади.
Пул-кредит сиёсати ва валюта курси
Марказий банк пул-кредит сиёсатининг асосий мақсади нималардан иборат? Сўмнинг 1 АҚШ долларига нисбатан алмашув курси ушлаб турилибдими?
Баъзи иқтисодий танқидчилар Ўзбекистонда пул-кредит сиёсатининг асосий мақсади – барқарор валюта курсини ушлаб туриш, дея иддао қилишмоқда. Марказий банк пул-кредит ва валюта сиёсатига эса икки турли кунлардаги миллий валюта алмашув курсини бир-бирига таққослаш орқали баҳо беришади. Лекин, сўмнинг 1 АҚШ долларига нисбатан алмашув курси 2021 йил 11 мартдаги 10503,92 сўмдан 9 апрел кунига келиб 10473,07 сўмга тушиб, 2,9 фоизга қадрининг ошиши Марказий банк томонидан барқарор валюта курсининг ушлаб турилиши сифатида талқин қилинмаслиги лозим.
Марказий банк пул-кредит сиёсати доирасида ишлаб чиқарувчилардан монетар олтин сотиб олиш натижасида иқтисодиётда вужудга келган ортиқча ликвидлиликни «сўриб» олиш учун ички валюта бозорида стерилизация операцияларини амалга оширади. Яъни Марказий банк олтин-валюта захиралари «бетарафлиги» тамойили асосида ички валюта бозорига сотиб олинган монетар олтин миқдори даражасида интервенцияларни амалга оширади.
Бунда, стерилизация операцияларини ўтказишдан асосий мақсад барқарор валюта курсини ушлаб туриш эмас, балки пул-кредит сиёсатини амалга ошириш жараёнида инфляцияга таъсир қилиши мумкин бўлган ликвидлиликни бошқариш ҳисобланади.
Миллий валютанинг хорижий валюталарга нисбатан курси эса ички валюта бозоридаги талаб ва таклифнинг ички фундаментал омиллари, шунингдек, ташқи омиллар таъсирида шаклланади. Бу, кўп жиҳатдан, экспорт ва импорт ҳажми, хорижий инвестициялар, чет элдан Ўзбекистонга пул ўтказмалари ҳажмига боғлиқ.
Бундан ташқари, «Имконсиз учлик» назариясига кўра, бир вақтнинг ўзида капитал эркин ҳаракати шароитида қатъий белгиланган валюта сиёсати ва мустақил пул-кредит сиёсати олиб бориш имконсиз ҳисобланади.
Ушбу омилларни ҳисобга олиб, Марказий банк инфляцияни таргетлаш режими доирасида мустақил пул-кредит сиёсатини олиб бормоқда. Мазкур режим доирасида асосий мақсад нархлар барқарорлигини таъминлаш ҳисобланади.
Муаллифнинг таъкидлашича, қайсидир нафсига қул кимсаларнинг кирдикорлари туфайли бутун бошли солиқ-бюджет сиёсатида самарасизлигига ишора қилиш ақл эгалари учун уятли ҳолат ҳисобланади.
