2006 йил 7 октябрь куни Москвада Россия замонавий журналистикасининг етук намояндаларидан бири Анна Политковская ўлдириб кетилганди. Буни қарангки, Путинни оқ пошшо деб атаб, уни кўп танқид қилувчи журналист Путин 54 ёшли туғилган кунини нишонлаётган бир вақтда ўз уйидаги лифтда отиб кетилади. Бу қотиллик буюртмачиси ҳамон сирлигича қолмоқда.
Қотилликдан 15 йил ўтди ва бу вақт давомида қотилликни ташкил этиш учун жавобгарлик муддати ҳам ўтиб бўлади. «Новая газета» нашрининг ўз журналисти Анна Политковскаянинг ўлдирилиши бўйича суриштирув ишлари қай босқичда экани ҳақидаги сўровлари жавобсиз қолмоқда. Бу ҳақда яқинда тинчлик йўналишида Нобел мукофотини қўлга киритган «Новая газета» бош муҳаррири Дмитрий Муратов ҳам гапирганди.
Россия қонунчилигига кўра, ҳар қандай давлат идораси ОАВнинг сўровига жавоб беришга мажбур. Хусусан, Тергов қўмитаси ҳам. Шу сабаб нашр қўмита қонунни бузаётгани ҳақида хат тайёрламоқда.
Политковская ким эди?
Жасур журналист Анна Политковская ўз шарифига муносиб асосан сиёсий масалалар билан шуғулланарди. У кўплаб мавзуларда ўткир мақолалар тайёрлаган, аммо кўпчилик Анна Политковскаяни Чеченистон уруши ҳақидаги репортажлари билан яхши танийди. Журналист репортажларида Чеченистондаги раҳбарлар Кремль таъсирида қолишининг салбий оқибатлари ҳақида ҳикоя қилган.
Журналистни чеченистонлик қотиллар ўлдирган. Улар Россия шаҳар ички ишлар бошқармаси подполковнигидан пул олиб бу ишни қилгани айтилади. 15 йил ўтди ҳамки, Политковскаяни ўлдиришни ким буюртма қилгани расман тасдиқланмади. Ҳуқуқ фаоллари ва журналистлар Политковская ўлдирилишига унинг Чеченистон ҳақидаги таъсирли репортажлари ва у ерда аслида нималар бўлаётгани ҳақидаги мақолалари сабаб бўлганини айтишади.
Ноҳақликка чидай олмаган мард аёл
Политковскаянинг Чеченистон ҳақидаги илк мақолалари «Новая газета»да Доғистондаги қишлоқлардан бирига ҳужум билан бошланган иккинчи чечен уруши ўт олишидан сал олдин чиқади. Журналист 6 йил давомида Чеченистон ва атрофидаги ҳудудлардан йилига ўнлаб репортажлар бериб боради. Политковская мақолаларида тинч аҳоли, қочоқлар, чечен айирмачилари ва рус аскарларининг тақдирини ёзади. Унинг репортажларида урушнинг қони Чеченистондан анча узоққа сачрагани ҳикоя қилинади.
«Илк учрашувимиздаёқ Анна ўзи кўрган воқеалар ҳақида қанчайин ёниб ҳикоя қилаётганидан ҳайратлангандим. Биласизми, у бўлаётган воқеалар учун ўзини ҳам айбдор деб ҳисоблар, ниманидир ўзгартиришга интиларди. Аслида атрофдаги воқеаларга чинакам дахлдорлик ҳисси бўлган инсон шунақа бўлиши керак», деганди Анна Политковская ҳақида ҳуқуқ ҳимоячиси ва журналист Станислав Дмитревский.
Журналист Чеченистон ҳақида ёзган мақолаларида у ерда содир бўлаётган уруш бутун Россия аҳолиси учун аҳамиятли эканини таъкидлаган. У таъсирли қочиримлари билан рус ҳукумати ва айниқса Чеченистон ҳукуматидагиларнинг жаҳлини чиқарганди. Қуйидаги мулоҳазалар унинг журналистлар орасида катта инсон сифатида қабул қилинишига сабаб бўлган.
«...Гўёки мамлакатда содир бўлаётган воқеалардан зарар кўрмаётгандек яшашимиз ва бу «37 йил чечен қирғини» фақат чеченларга алоқадор деб юришимиз мумкин. Кўпчилик бу бизгача етиб келмайди, деб ҳам ўйлайди, лекин бу хато, тарих бунинг аксини кўп марта исботлаган» («Зирҳланган чирк» мақоласидан. 2002 йил 21 январь).
«...ХХI асрда бутун мамлакат раҳбарлар билан «дўстона қўл ушлашиб» Европанинг замонавий геттоларидан бирида (гетто – яҳудийлар ташқарига чиқиши тақиқланган сақлаш ҳудудлари) болаларга азоб беришларига жим қараб турибди. Бу ерларни тантанавор қилиб «антитеррор операциялари ҳудуди» деб аташади. Ва бу камситилган геттодаги азобланган болалар бошдан кечирганларини асло унутмайди, буни эсингиздан чиқарманг» («Чечен болалари «махсус операцияси» мақоласидан).
«Чеченларга қарши бу махсус операцияни президентнинг севимли ташкилоти Федерал хавфсизлик хизмати бошқаради. Президент ишончидаги бу ташкилотга ҳамма имкониятлар бериб қўйилган экан, қонун устуворлиги таъминланишини кутмаса ҳам бўлаверади. «Нариги томондаги» чеченлар ёки «нариги томон» билан алоқада бўлгани шунчаки тахмин қилинган чеченлар «сиёсий мақсадга мувофиқ» ёввойи кўринишда суд ва терговга тортилди» («ФСБ назоратидаги махсус қонунчилик» мақоласидан. 2003 йил 7 апрел).
«Бу парчаланган 16 ёш йигитнинг жасади ҳукуматни Чеченистондаги «халқаро терроризмга қарши кураш» тамғасидаги лаънати сиёсатини ўзгартиришга ундармикин? Агар бундай бўлмаса, бизни жимжимадор сайлов кампанияси фонида содир бўладиган яна кўплаб дафн маросимлари кутмоқда» («Москвада «жонли бомбалар» иштирокида теракт» мақоласидан. 2003 йил 7 июл).
Россия ҳукуматига ишловчи ҳарбий экспертлар фикрича, Политковская бундай баёнотлари билан душман томонда эканини кўрсатиб қўйган. Аммо Чеченистонга борган журналистлар ва ҳуқуқ фаоллари бундай эмаслигини билишади. Ўз навбатида кўплаб журналистлар Анна Политковская журналистиканинг ижодий чегараларидан чиқиб бўлгани ва журналистдан каттароқ инсонга айланганини айтишади.
Политковская ўлдирилгач, «Новая газета»да Чеченистон ҳақида Елена Милашина репортажлар тайёрлай бошлади. Чеченистонда инсон ҳуқуқлари масаласидаги енгилликларда ҳам Милашинанинг ҳиссаси катта экани айтилади. Милашина марҳум ҳамкасби Анна Политковская ҳақида шундай дейди: «Фактнинг ўзи катта эмоционал кучга эга бўлиши мумкин. Журналист маълумотни қўлга киритса ва уни узата олса, шунинг ўзи одамларда ҳиссиётлар пайдо қилади. Журналист объектив бўлиш билан бирга ҳиссиётли ва жўшқин ҳам бўлиши керак. Анна буни ўзига хос тарзда уддаларди ва шу сабаб унинг овози баландроқ чиқарди», дейди журналистнинг ҳиссиётли бўлиши унинг нопрофессионал эканидан далолат бермайди деб ҳисобловчи Милашина.
Журналист, ҳуқуқшунос, сулҳчи
Иккинчи чечен уруши вақтида Политковская нафақат журналист, балки жамоат арбоби сифатида гавдалана бошлади. 2002 йил у Дубровкадаги театрда қўлга олинганлар олдига бориб, гаровдагиларга сув олиб киради ва босқинчиларнинг талабини етказади. Улар Владимир Путин Чеченистондаги уруш тугашини ваъда қилишини кутишганди.
«Мен Чеченистонга ҳар ойда бориб турардим, у ерда кўпчилик танир ва ишонарди. Теракт қилган, террорчи деб топилганлар ҳам ўз фикрларини айтгиси келади. Ҳамма, ҳатто ўлимга тик бораётган одам ҳам иқрорини айтишга ҳақли», деганди Политковская.
2004 йил 2 сентябрда журналист Беслан томон йўл олади. Бир кун олдин мамлакат тарихидаги энг йирик босқин ўлароқ мактаб болалари гаровга олинганди. Политковская музокараларга қўшилиб, тан олинмаган Исхерия президенти Аслан Масхадов билан гаплашиб, гаровдагиларни озод қилишга уриниб кўрмоқчи бўлади. Аммо у Беслангача етиб бормайди. Ростовда уни самолётдан беҳуш ҳолатда тушириб олишади. Анна Политковская уни самолётда ичган чой орқали заҳарлашларига ишонади. Унинг фикрича, ҳукумат журналист жангарилар олдига етиб боришини истамаган.
2004 йил июн ойида Политковская Чеченистоннинг 2004 йил май ойида вафот этган президенти Аҳмад Қодировнинг ўғли Рамзан Қодиров билан интервью ташкил этади. Ўшанда кичик Қодиров ҳукумат кучлари бўлиб турган лагерлардан бирида раҳбар эди. Журналист у вақтда Чеченистон хавфсизлик хизматини бошқарган кичик Қодиров ҳақида олдин ҳам ёзганди.
Рамзан Қодиров билан икки марта юзма-юз учрашган Политковская ўз таассуротлари ҳақида ёзар экан, шундай деганди: «Кремль аждарча тарбиялади ва бу аждарча олов пуркаб юбормаслиги учун энди уни доимий боқиб туриш керак. Россия махсус кучлари Чеченистонда тинчлик ўрнатдик деб мақтаниб юрибди, аммо аслида улар шарманда бўлишди».
Журналист Рамзан Қодиров ҳақидаги мақолани ҳуқуқ фаоли Наташа Эстемирова билан биргаликда тайёрлайди. Политковская 2006 йил ўлдирилган бўлса, Эстемирова 2009 йил Грознийда ўғирлаб кетилиб, Ингушетияда ўлдирилади. Уни отиб жасадини ташлаб кетишади.
Станислав Дмитревский муаллиф аёллар ёзаётган нарсалари ҳатто ўлимгача олиб бориши мумкинлигини сезганини айтади.
Елена Милашина ўша ҳолатни шундай ифодалайди: «Аҳмад Қодиров ўлдирилишидан 2007 йил — кичик Қодиров Чеченистон раҳбари бўлгунига қадар тахт учун кураш кетади. Бу Рамзан Қодиров учун ҳаёт-мамот жанги эди. Анна Рамзан Қодировни ҳам, у каби имконияти бўлган Аъло Алхановни ҳам эшитишини билишарди. Қодиров Анна унинг қўл остида Чеченистон қанақа қўрқинчли жойга айланиб қолишини тасвирлаб бера олишини жуда яхши билган. Бу Анна ўлдирилишининг асосий омилларидан бири».
Елена Милашинанинг айтишича, одамлар Политковская фақат Чеченистондаги уруш мавзусини ёзишидан зерикади. Унинг мақолаларига нафақат ҳукумат, балки журналистлар ҳам муносабат билдирмай қўйишади. Аммо Анна тўхтамайди ва ўзи жуда яхши ўрганган мавзу ҳақида ёзишдан чарчамайди. У ўлдириб кетишларидан бир кун аввал Чеченистондаги кимнингдир айбини бўйнига қўйиш учун қўлланадиган қийноқлар ҳақида мақола бошлаб қўйганди.
Нега ўлдирилганди?
Анна Политковская 2006 йил 7 октябр куни Москвадаги уйининг лифтида отиб кетилади. Уй олдидан тўртта гилза ва тўппончанинг овозини пасайтиргич топилади. У ўлгач, яна битта ўқ бошига отилади ва бу қотиллик буюртма билан амалга оширилганидан далолат эди.
Журналист ўлдирилишининг асосий сабаби сифатида у Путин ва Рамзан Қодировнинг танқидчиси экани келтирилади. Шунингдек, Политковскаяни ўзи ҳақида мақола ёзган собиқ ОМОНчи ўлдирган бўлиши ҳам тахмин қилинади. Бундан ташқари, журналист ўшанда интернетда тарқалган ўзига хос «рус халқи душманлари» рўйхатидан ўрин олгани айтилади.
Қотилликни Лондонга қочиб кетган Борис Березовский буюртма қилгани ҳақида ҳам тахминлар илгари сурилади.
Россия президенти Владимир Путин Политковскаянинг ўлдирилиши ҳақида гапирганди: «Россияга ёмонлик хоҳловчи кучлар кимнидир қурбон бериш орқали антирусча кайфият уйғотмоқчи бўлиб юришганди ва шундай қилишди ҳам. Унинг ўлими Россия ва Чеченистон ҳукуматига ёзганларидан кўпроқ зарар келтиради».
Қотилларни топиш 1,5 йил вақт олади. 2007 йил 10 киши гумондор сифатида қўлга олинади. Прокуратура улар иккита гуруҳ тузганини маълум қилади, аммо судгача улардан фақат биттаси боради. Журналистни отган қотил Рустам Маҳмудов 4 йил ўтиб ушланади. 2012 йил ишда янги ном пайдо бўлади. Москва ички ишлар бошқармаси подполковниги Дмитрий Павлюченков айбдорлар орасида таъкидланади. У биринчи ишда Лом-Али Гайдукаев билан бирга асосий гувоҳ сифатида келтирилади. «Новая газета»нинг суриштирувида эса у қотиллик ташкиллаштирилишида бевосита иштирок этгани айтилади.
Подполковник тергов билан ҳамкорлик қилишини, уларга қотиллик буюртмачисига етишга имкон берувчи ҳужжатлар тақдим этишини айтади. Эвазига унинг иши далилларни текширмай ўтказилади. 2021 йил Дмитрий Павлюченков 11 йилга қамалади. Унга Политковскаянинг фарзандларига компенсация тўлаш ҳам юклатилади. У суд томонидан қотиллик буюртмачиси деб топилади.
2014 йилда яна 5 кишининг иши кўрилади ва уларнинг ҳеч бири айбни тан олмайди. Қотил Рустам Маҳмудов бутун умрлик қамоқ жазоси олади. Шунингдек, ташкилотчи Лом-Али Гайтауаев бутун умрлик қамоқ жазосига ҳукм қилинади. Ака-ука Жаброил ва Иброҳим Маҳмудов 13 ва 12 йилдан қамоқ жазоси олади. Россия уюшган жиноятчиликка қарши курашиш ташкилоти собиқ ходими Сергей Ҳожиқурбонов 20 йилга қамалади.
Қотиллик қисқасини айтганда қуйидагича содир этилади: Павлюченков қотиллик учун пулни Гайдукаевга беради, у гуруҳ йиғади, Рустам Маҳмудов Политковскаяни отади. Аммо Павлюченков пулни кимдан олгани, буюртмачи ким экани номаълумлигича қолмоқда. Тергов билан ҳамкорлик қилишга ваъда берган Павлюченков буюртмачи сифатида Лондонга қочиб кетган Березовский ва Закаевни айтади, аммо бу борада ҳеч қандай исбот топилмайди.
Березовский 2013 йилда ўлади, Аҳмед Закаев эса Британия рухсат бермагани учун етарлича тергов қилинмайди. Аммо у журналистни ўлдириш учун ўзида ҳеч қандай асос йўқлигини айтади.
2021 йил 7 октябр куни Анна Политковская ўлдирилганига 15 йил бўлди ва энди қотиллик буюртмачиси жавобгарликка тортилмайди, чунки ҳуқуқий муддат ўтиб бўлди. Аммо журналистнинг яқинлари суд барибир буюртмачини жазолашидан умидвор.
Ҳуқуқ фаоли Дмитревскийнинг таъкидлашича, қатор қотилликлар, хусусан, Наташа Эстемирова, Анна Политковская, Борис Немцовнинг ўлдирилиши, Алексей Навальнийнинг заҳарланиши каби ҳолатларда қарорлар жуда юқоридан туриб қабул қилинади ва бу ҳақда кўпроқ одам билиши керак. У қачондир бу ишларнинг буюртмачилари жазоланишига ишонади. «Аммо бунгача кимлар ҳаёт бўлади, билмайман», дейди ҳуқуқ фаоли.
Ҳа, 2006 йилдан буён 7 октябр куни рус матбуотида икки мавзу доим эсланади: Путин навбатдаги туғилгани кунини қандай ўтказгани ва Анна Политовскаянинг ўлдирилиши мавзулари. Иккисида ҳам хабарлар лентасида деярли янгилик кўрмайсиз: Путин доимгидек Шойгу билан ов қилган бўлиб чиқади, Анна Политковскаяни ўлдиртирган буюртмачи эса ҳамон топилмаган бўлади. Шундай бўлса-да, «Новая газета» журналисти Анна Политковская нафақат журналистлар орасида, балки чинакам мард инсонлар орасида қаҳрамон, жасур аёл сифатида эсланади.
BBC материали асосида Ўткир Жалолхонов тайёрлади
