Замонавий футбол йигирма йил олдингисидан кескин фарқ қилади. Нафақат ўйиннинг умумий кўриниши ёки тактика ва тезлик борасида, балки трансферларнинг кўриниши, жамоаларнинг имижи борасида ҳам. Масалан, 20 йил олдин «галактикос»лар бўлмаган, ақлдан оздирувчи трансфер суммалари ҳам.
Бу ҳолат кўпчиликни ташвишга солмоқда. Лекин энди кеч, 1995 йилда кўрилган «Босман иши» улкан кемани ҳеч кимга номаълум йўналишга қўйиб юборган ва уни тартибга солиш ҳеч қандай қўмондоннинг қўлидан келмайди.
«Босман иши» футбол соҳасининг иккита асосий қоидасига зарба берди ва футбол ривожини умуман бошқа йўналишга буриб юборди: трансфер тизими ва легионерлар лимитига.
Ўша воқеагача футбол бошқаруви анча мустақил бўлган ва алоҳида тармоқ сифатида бошқариларди. ФИФА ёки УЕФА каби ташкилотлар футбол соҳасини бошқаришар ва баъзида бу қоидалар айтайлик, Европа меҳнат ҳуқуқи каби кодексларга мос келмаслиги ҳам мумкин бўлиб қоларди.
Жумладан, Босмангача футболчи клубининг рухсатисиз бошқа жамоадан қўним топа олмасди. Ҳатто шартнома муддати тугаган тақдирда ҳам автоматик равишда эркин агентга айланмас, клубининг уни трансфер қилишини кутишга мажбур эди. Клуб эса футболчига хоҳлаган нархни қўяр ва унинг устидан тўла ҳуқуққа эга бўларди.
Шунингдек, барча давлатларда легионерлар учун лимит белгиланган ва 90-йиллар бошларида клублар фақатгина уч легионерни бир вақтда майдонга тушира оларди холос. «Босман иши»дан кейин эса ҳар икки ҳолат Европа инсон ҳуқуқлари қоидаларига мос эмаслиги тасдиқланди. Босман ким эди ўзи? Келинг яхшиси, ўша «Иш»ни эслайлик ва бу бизга ҳолатга баҳо беришимизда ёрдам беради.
Жан-Марк Босман 1964 йилда Бельгияда туғилган. Ўсмирлик пайтларида мамлакат терма жамоасини сардори сифатида майдонга тушган бўлса-да, кейинчалик, фаолияти у қадар ёрқин кечмаган. Хуллас 1986 йилда «Стандарт» клуби уни «Льеж»га сотиб юборади ва футболчи янги клуби билан тўрт йиллик шартномага имзо чекади.
1990 йилда шартнома муддати тугайди ва молиявий томондан таназзулга учраб бораётган клуб Босманга янги шартнома таклиф қилади. Янги шартномага кўра Босман олдингисидан кўра тўрт баробар кам маош олишга рози бўлиши керак эди. Табиийки, 25 ёшли футболчи бунга рози бўлмайди ва клуб томонидан 11 743 000 франкка трансферга қўйилади.
Босман ўзи учун яхшигина вариант топади ва Франциянинг иккинчи дивизиони вакили «Дюнкерк» клуби билан келишади, аммо бунга «Льеж» ҳам розилик бериши керак эди. «Льеж» аввалига 4.8 миллионга футболчини сотишга рози бўлади, ҳаммаси ҳал бўлгандек эди, фақатгина Бельгия клуби барча ҳужжатларни Франция футбол федерациясига тақдим этиши керак эди холос. Негадир «Льеж» фикрини ўзгартиради ва ўртамиёна клуб тўлай олмайдиган даражада катта трансфер нархини талаб қилади. Босман клубига қайтишга рози бўлади ва у «Льеж» билан янги шартномага имзо чекиши ёки навбатдаги харидорни кутиб ўтиришга мажбур эди.
Унинг замондошлари шунлай қилишарди ҳам, аммо Босман бошқа йўлдан боради ва ўз ҳуқуқини ҳимоя қилиш орқали футболда инқилоб қилишга муваффақ бўлади.
19 аср бошларида яшаб ўтган инглиз иқтисодчиси Давид Рекардо иқтисодиётда солиштирув имкониятлари теориясини яратган ва давлатлараро савдо ички савдодан кўра ҳар томонлама қулай ва фойдали эканлигини исботлаган эди.
Айнан мана шу тамойил кейинчалик Европа Иттифоқининг ташкил этилишида, аъзо мамлакатлар ўртасида инсонлар, товарлар ва хизматларнинг эркин ҳаракатланишига шароит яратилишида асосий ролни бажарганди. Аммо юқорида айтиб ўтилгандек, спорт, хусусан, футбол иқтисодий қонунлар чегарасидан чиқб кетганди.
«Босман иши»ни кўриб чиққан ҳуқуқшунослар футбол ҳам Европада бизнес соҳасига кирганлиги ва айнан Европа Иттифоқи савдо қонунлари мувофиқ амалга оширилиши лозимлиги ҳақида хулосага келишди. Бундан келиб чиқиб, Босман ва Европа Иттифоқидаги бошқа футболчилар Европа Иттифоқи келишувининг 39-бандига асосан Иттифоқ бўйлаб «эркин ҳаракатланиш ва меҳнат қилиш ҳуқуқи»га эга бўлди. Айнан мана шу бандга мувофиқ бир давлатдан иккинчи давлатга ўйнаш учун (меҳнат қилиш учун) борган футболчи легионер ҳисобланмади ва ўша давлат вакиллари билан тенг ҳуқуққа эга бўлди. 1996 йилда УЕФА бу қоиданинг фақат Иттифоққа аъзо 15та давлатда қўллаш қийинчилик туғдиришини эътиборга олди ва барча 49та давлат учун «Босман қоидаси»ни жорий қилди. Ўз-ўзидан ФИФА ҳам бу қарорни тан олишга мажбур бўлди.
Бу эса айниқса футболчиларни тайёрлаб сотадиган клублар учун катта зарба бўлди. Янги қоидага кўра, клубларнинг асосий бойликлари саналган футболчилар ҳатто текинга ҳам бошқа клубга ўтиб кетиш эҳтимоли бор. ФИФА томонидан 23 ёшга тўлмаган футболчининг эркин агентга айланиши натижасида клубга тўланадиган компенсация суммалари, олдинги қоида бўйича қўлга киритилиши мумкин бўлган суммалардан сезиларли даражада оз.
Эндиликда футболчилар ўз талабларини бемалол қўя бошлашди, улар янги шартномага имзо қўйишдан воз кечишлари мумкин ва бошқа суперклублар бу ҳолатдан фойдаланиб қолишади ҳамда футболчига катта ваъдалар ва шароитлар тақдим этиб, бутунлай текин нархга қўлга киритиш имкониятига эга бўлади. Натижада, молиявий томондан яхши имкониятга эга бўлган клублар истеъдодли фтуболчиларни осонлик билан қўлга кирита бошлади. Легионерлар лимитининг йўқолиши эса уларга янада кўпроқ имконият очди, энди скаутлар Европа бўйлаб изғишмоқда ва истеъдодли футболчини арзимаган пулга клубидан сотиб олишмоқда.
Европа майдонларида клубларнинг кучлари тенглашиб бораётгандек тасаввур уйғотаётган бўлса-да, аслида ундай эмас. Таркиб, молия, ташкилий, умуман ҳар жиҳатдан грандлар пайдо бўлмоқда ва бошқалар уларга яқинлаша олишмайди.
Илгари «Стяуа», «Бенфика», «Аякс», «Спарта», «Црвена Звезда» каби клублар маҳаллий истеъдодлар эвазига яхшигина натижа кўрсатишган бўлишса, ҳозирда буни тасаввур қилиш ҳам қийин. Бу клублар «МЮ» ёки «Реал» савиясидаги футболчини узоқ вақт таркибида ушлаб туришга қодир эмас.
Франциянинг ўртамиёнаси «Осер»ни мамлакат чемпионига айлантирган таниқли мураббий Ги Ру шундай деганди:
«Ҳар бир буюк клуб ҳозирги ҳолати учун Босманга хайкал қўйиши керак».
Аммо ҳеч ким унга миннатдорчилик билдирмоқчи эмас. Танганинг бошқа томони ҳам бор. Футбол ва иқтисоднинг чамбарчас боғланиши натижасида йирик клублар ҳам молиявий тарафдан зарар кўрган бўлишлари мумкин. Ушбу клублар иштаҳаси очилиб кетган футболчилар қурбонига айланди. Энг етакчи футболчиларини таркибида ушлаб туриш учун клублар уларнинг барча инжиқликлари-ю талабларини бажаришга, бир неча йил олдин ақл доирасига сиғмаган маошларни тўлашга мажбур. Ўша пайтда кимдир, «Босман иши»дан кейинги тонгда минглаб футболчилар миллионер сифатида уйғондилар», деб ёзганди.
Легионерлар лимити ёш футболчиларни тайёрлаш соҳасига ҳам ката таъсир кўрсатди. Европанинг катта клублари футбол мактаблари учун жуда катта пулларни ажратмоқда ва шунингдек, улар ўз эътиборларини фақат ички кадрларга эмас, бутун дунёга қаратмоқда. Натижада, жаҳон иқтисодиётида амал қиладиган арзон иш кучи ҳаракатланиши футболда ҳам кузатилмоқда. Сўнгги йилларда Европа майдонларида Африка ва Америка қитъаси вакилларининг кўпайиб борганининг асосий сабабларидан бири мана шу ерда ётгани сир эмас.
Хуллас, футбол бевосита футбол ташкилотлари назоратидан чиқиб кетиб улгурди ва ФИФА ва УЕФА нима қилиб бўлса ҳам футболга 90-йиллардаги ўз ҳокимиятларини ўрнатишга ҳаракат қилмоқда. Энди кеч эмасмикин? Европа Иттифоқи футболчилар ҳуқуқларини оширишда давом этмоқда, жумладан уларга исталган пайтда клубни алмаштириш имкониятини берилишига ҳам сал қолди. Бунга тиш-тирноғи билан қарши чиққан УЕФА ниятига етди, аммо «Уэбстер иши» отлиғ яна бир чекинишга мажбур бўлди. Яъни, 2006 йил сентябрида шотландиялик ҳимоячи Энди Уэбстер шартнома муддати тугамасдан клубни ихтиёрий тарк этган биринчи футболчига айланди. У ФИФАнинг футболчи ҳуқуқлари ҳақидаги қоидасининг 17-бандидан фойдаланди ва ўз трансферини клубдан сотиб олди. Қоидага кўра, агар футболчи ўзининг 28 ёшигача бирор клуб билан узоқ муддатли шартнома тузса, уч йилдан сўнг ўз трансферини сотиб олиш ҳуқуқига эга. Уэбстер «Уиган» клубига йўл олди, етакчи футболчиси учун 5 миллион фунт трансфер суммаси талаб қилишга ҳаққи бўлган «Ҳартс» 250 минг фунт компенцияга рози бўлишга мажбур бўлди.
Легионерлар лимити клублар миқёсида ҳам мамлакат футболини имижини намойиш қилишда ёрдам берган бўлса, ҳозирда юз фоиз легионерлар ҳисобига тўлдирилган клубларни учратишимиз мумкин. «Арсенал» ўйинига қараб инглиз футболига яқин жиҳатни топиш мушкул, нари борса ўйинлар орқали шаклланган шиддат ва тезликни топамиз холос. Италия шарафини ҳимоя қиладиган «Интер» кўпгина учрашувларда бирорта италияликни ҳам майдонга туширмайди. Бу эса ўз навбатида ўша мамлакат терма жамоасига ҳам, маҳаллий футболчиларнинг ўсишига ҳам салбий таъсир кўрсатмай қолмайди.
Бир пайтлар «Арсенал» – «Ливерпуль» учрашувини стадионда кузатган Англия терма жамоаси бош мураббий Свен Горан Эрикссон ўша учрашувда атиги битта (Каррагер) инглиз майдонга тушганлигини ва бу ҳол ниҳоятда ташвишланарли эканлигини айтиб ўтганди.
Буни ҳис қилган миллий федерациялар ҳам имкони борича курашишга ҳаракат қилмоқда. Испания футбол федерацияси маҳаллий ёш футболчилар билан шартнома тузишга рухсат берди. Эсингизда бўлса, айнан мана шу муаммо туфайли «Барселона» Фабрегасдан айрилганди. Англия қоидаларига кўра футболчига узоқ муддатли шартнома таклиф қилган «Арсенал» осонлик билан футболчини қўлга киритганди. Англия Премьер лигаси эса ҳар бир клуб учрашувга тақдим этадиган руйхатда маҳаллий футболчи бўлиши шартлигини белгилаб қўйди. Бу эса ёш инглиз футболчилари нархи сунъий равишда ошишига олиб келди.
Блаттер футболдаги «миллийлик»ни ҳимоя қилиш мақсадида «6+5» лойиҳасини илгари сурганди. Бу лойиҳага кўра, 2012/13 йилги футбол мавсумидан бошлаб ҳар бир клуб майдонга ўзи шарафини ҳимоя қиладиган мамлакатнинг 6 футболчисини майдонга туширишга мажбур эди. ФИФА ташаббуси билан ЕИ бу лойиҳани таҳлил қилди ва «миллатчилик» деб баҳолаб, ЕИ қоидаларига зид деб таъкидлади.
«Бундай ҳолатда маҳаллий футболчилар олтинга тенг баҳоланади, - дейди «6+5» лойиҳасига ўз фикрини билдирар экан Босман, - натижада уларнинг молиявий талаблари кескин ошиб кетади. Ўз навбатида, кичик футбол давлатлари ўз футболчиларини ҳозиргидек осонлик билан сота олмайди ва бу улар учун катта молиявий йўқотиш бўлади. Мисол учун, «Стандарт» ўзининг етакчи ўйинчиси Марвон Феллайнини «Эвертон»га 18 миллионга сотди ва шу сумма жамоанинг йиллик бюджетини таъминлади. Хўш, агар легионерлар лимити жорий қилинса, «Эвертон» бу футболчини бунча катта нархга сотиб олармиди? Бундан ташқари, Бельгия аҳолиси 10 миллионни ташкил қилади, агар легионерлар лимити амал қилса, мамлакат футболида кадрлар етишмовчилиги бўлиши муқаррар. Футбол биринчи навбатда касб ва футболчи хоҳлаган пайтда бошқа ишчилар каби чегарани босиб ўтиши ва истаган жойида ишлаши мумкин.
Хуллас 21 йил муқаддам «Босман иши»дан сўнг хумдан чиқариб юборилган жинни яна қайтариш умуман имконсиз. Чунки орадан вақт ўтди ва тизим ўз йўналишига тушиб олди. Буни қандайдир қарорлар ва қоидалар асосида бошқаришга уриниш яна бошқа хатоларни келтириб чиқариши ва умуман кутилмаган тарафдан муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. 1995 йилда айнан кичик клубларнинг зиёнига хизмат қилган «Босман иши» ҳозирда бекор қилинса, бундан жабр кўрадиган ҳам яна ўша кичик клублар бўлади. Қизиғ-а? «Ҳаёт гўзал. Қайси тарафга бурсанг ҳам» дейиларди бир рекламада. Шунақа экан-да. Нима бўлсаям калтак бечора камбағалнинг бошида синавераркан.
Қаҳрамон Асланов
