Давлат тили тўғрисидаги қонунга қатъий амал қилиниши учун яна нималар керак? Муштарийдан таклиф

Мен «Kun.uz» сайтида бериб борилаётган янгиликлар, хабар ва мақолаларни доимий равишда кузатиб бораман. Аввал ҳам бир марта сайтга мурожаат қилганман. Сўзлардаги хатоликлар аниқланганда, хатони кўрсатувчи тугмалар ишламаётгани тўғрисида. Бу иккинчи мурожаатимдир.

Маълумки, Ўзбекистонда «Давлат тили тўғрисида»ги Қонун қабул қилинган ва мазкур қонун ҳозирги кунда қонуний кучга эга.

Энди савол туғилади: Ишламайдиган ёки деярли ҳеч ким амал қилмайдиган ва ушбу қонунни бузганлик учун жавобгарликка тортилиш белгиланган бўлса-да, ҳеч ким жавобгар бўлмайдиган Қонуннинг кераги бормикан?!

Мени анчадан буён қизиқтираётган мавзу бу — ўзбек тили муаммоси. Бизга маълумки, ҳозирги вақтда деярли барча вилоятларда давлат муассасалари, корхона ва ташкилотларида иш юритиш ўзбек тилида амалга оширилади. Мен бу ҳолатни вилоятлардан бирида тўрт йил мобайнида ишлаб, гувоҳи бўлдим. Лекин Тошкент шаҳрида бунинг тескариси. Бирор-бир давлат ташкилотига ишингиз тушадиган бўлса — ўзбек тилида мурожаат қилсангиз ҳам сизга рус тилида жавоб қайтаришади.

Ёки жуда кўп ҳолатларда давлат идоралари сўровларни рус тилида беради. Қонун ҳужжатлари лойиҳалари ҳам рус тилида. Бу билан миллатчилик қилмоқчи ёки рус тилини билмаслик керак, деган фикрни илгари сураётганим йўқ. Инсон қанчалик кўп тилни билса, ўзига шунчалик яхши бўлади.

Гап шундаки, вилоятларда истиқомат қилувчи фуқаролар томонидан қонун ҳужжатлари лойиҳалари бўйича бериладиган таклифлар жуда ҳам кўп. Лекин улар рус тилини билмагани ёки яхши билмагани туфайли ўзларининг таклифларини бера олмайдилар ёки рус тилида бўлган лойиҳани ҳаттоки ўқиб ҳам чиқмайдилар.

«Kun.uz» сайтида ўзбек тили мақоми, унинг жамиятдаги роли ҳақида бир неча бор мақолалар нашр қилинган ҳамда сайт ушбу мавзуга бефарқ эмаслигини кўрсатиб келмоқда. Лекин мазкур мавзу бир неча бор муҳокама қилинса-да, бирор-бир ўзгариш кузатилмаяпти.

Мавзу ўзбек тили ҳақида борар экан, биз ўз тилимизни ҳурмат қилмасак ва ҳимоя қилмасак, жар ёқасига келаётган тилимиз тез орада жарга қулайди. Кейин ортга йўл йўқ. Бу ҳолатдан чиқишнинг ягона йўли — кескин чора кўришдир. Тўғри, қуйида кўрсатиб ўтаётган ҳолатларим кўпчиликка умуман ёқмаслиги мумкин. Лекин ушбу иш уддаланса, келажак авлод биздан фақат ва фақат миннатдор бўлади. Зеро, Ўзбекистонимизда яшаётган ҳар бир фуқаро ўзининг ўзбекистонлик эканлигидан фахрланиши ва ўз давлатининг тилини билиши лозим.

Бошқа тилларни, жумладан рус, тожик, туркман, қозоқ, инглиз, япон ва бошқа тилларни билиш эмас, фуқароларнинг ютуғи сифатида қаралиши керак (Ҳозирда Тошкент шаҳрида рус тилини билмаслик эса камчилик сифатида қаралади ва бирор жойга ишга киришга, давлат ташкилотларига ҳам, жуда катта тўсиқ ҳисобланади).

Менда бир таклиф бор. Агар «Kun.uz» сайти ушбу мавзуга оид мақолалари ва ёрдами бўлса, «Менинг фикрим» порталига тил тўғрисида қонун ҳужжатларига ўзгартириш киритиш ёки янги таҳрирда қабул қилиш бўйича таклиф киритсак. Лойиҳа қисқача равишда қуйидагиларни ўз ичига олса:

1. Ўзбекистон Республикаси давлат тили — ўзбек тилидир.

2. Ўзбекистон Республикасида барча норматив ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари ўзбек тилида муҳокама қилинади ва ўзбек тилида қабул қилинади (имзоланади). (Тил тўғрисидаги Қонуннинг 8-моддаси).

Ушбу қоидани шарт сифатида белгилаш лозим. Бунда заруриятга қараб қонун ҳужжатларининг бошқа тилдаги таржима нусхаси ҳам эълон қилиниши мумкин. Лекин ушбу қонун талабининг қонунчилар томонидан бузилишини кечириб бўлмас ҳол сифатида баҳолаш зарур.

3. Барча давлат идораларида (ташкилотлар, корхоналар, муассасалар) иш фақат ўзбек тилида юритилади. Зарурат бўлган ҳолларда (масалан, бошқа давлатлар ёки уларнинг идоралари) ёзишмалар бошқа тилларда амалга оширилиши мумкин, бунда ушбу ёзишмаларнинг ўзбек тилидаги таржима нусхаси илова қилинади ва сақланади (Қонуннинг 9-моддаси талабларига риоя этилишини таъминлаш). Ҳозирда бирорта уй-жой ширкатига борсангиз, ўзбек тилида гаплашсангиз, бирон-бир ишингиз битмайди. Зўр-а?!

4. Давлат идоралари томонидан бериладиган барча расмий ҳужжатлар (маълумотномалар, изоҳлар ва ҳоказо) фақат ўзбек тилида берилади.

Зарурат бўлганда ҳамда имкониятлар мавжуд бўлса ўзбек тилида берилаётган расмий ҳужжатлар бошқа тилда ҳам тақдим этилиши мумкин. Бунда барча ҳужжатлар аввал ўзбек тилида берилиши шартлиги, талабга кўра унинг бошқа тилдаги таржимаси берилиши мумкинлиги кўрсатилиши зарур.

5. Барча нотариал ҳаракатлар (шартномалар) ўзбек тилида тузилиши шарт. Агар нотариал ҳаракат тарафлари бошқа тилда шартнома тузишни талаб қилишса, бунда нотариал ҳаракат таржимон иштирокида ўзбек тилида амалга оширилиши ҳамда талабга кўра бошқа тилдаги таржимаси берилиши мумкинлиги белгилаб қўйилиши лозим (Қонуннинг 12-моддаси).

6. Барча суд ишларини юритиш ўзбек тилида амалга оширилиши шарт (Қонуннинг 11-моддаси). Бундай қоида судларга берилаётган даъво аризаларига ҳам тааллуқли бўлиши лозим. Яъни, даъвогар судга ариза билан мурожаат қилганда, ариза ўзбек тилида ёзилган бўлиши шарт. Даъво аризаларга илова қилинаётган ҳужжатлар бошқа тилда тузилган бўлса, уларнинг ўзбек тилига қилинган таржима нусхаси илова қилиниши шартлигини белгилаш. Бунда, агар ишни бошқа тилда кўриш ҳақида жавобгарнинг (иккинчи тараф) ёзма розилиги бўлса ҳамда ишни кўрувчи суд танлаётган тилни мукаммал билсагина, ишни бошқа тилда кўриши мумкинлиги тўғрисида қонун ҳужжатларига ўзгартириш киритиш керак. Иш бошқа тилда юритилган ҳолатда ҳам қарор ўзбек тилида қабул қилиниши ҳамда тарафларга иш кўрилган тилдаги нусхаси берилиши мумкинлиги белгиланиши шарт.

Қонунчилик мувофиқ давлат тили қоидаларига риоя қилинмасдан берилган аризалар қайтарилиши ёки кўрмасдан қолдирилишини белгилаш лозим.

Шунингдек, таржимон харажатлари бошқа тилда суд ишини ўтказишни талаб қилган шахс зиммасига юклатилишини назарда тутиш лозим.

7. Суд қарорлари бўйича бериладиган ижро варақалари ҳам ўзбек тилида чиқарилиши шарт. Тарафларнинг илтимоси билан бошқа тилдаги таржима нусхаси берилиши мумкинлиги белгиланиши лозим.

8. Мақсад бошқа тилда сўзлашувчи фуқароларнинг ҳуқуқларини поймол қилиш эмас. Шу сабабли, фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун талаблари бўйича ҳар бир шахс хоҳлаган тилда ариза, шикоят, таклиф ёки бошқа турдаги мурожаат қилишга ҳақлидир. Бундан бошқа тилда берилган мурожаат давлат идоралари томонидан кўриб чиқилиши шартлиги, мурожаатни кўриб чиққан орган ички имконияти мавжуд бўлса, мурожаат қилинган тилда жавоб берилиши лозимлиги кўрсатилиши керак.

Лекин мазкур ҳолатда ҳам бошқа тилда берилган мурожаат кўриш учун қабул қилган давлат идораси мурожаатни кўришдан олдин ўзбек тилидаги таржима нусхасини олиши (ёки ўзи қилиши-ёзма), мурожаатни кўриб чиқиш натижаси бўйича бошқа тилда жавоб берилган бўлса, жавоб хатининг ўзбек тилидаги нусхаси ҳам бўлиши шартлиги белгиланиши лозим.

9. Бу қанчалик муҳим билмайман-у, лекин ОАВ, жумладан, телевидениеда тилдан фойдаланиш қоидаларига риоя этилишини қаттиқ назорат қилиш ёки бундай қоидани бузганлик учун катта миқдорда жарима белгилаш. Маълумки, ҳозирги айрим «замонавий» кимсалар ўзбек тилида гапираётиб, жуда кўп рус ва инглиз тилларидаги сўзларни қўшиб ишлатишади. Бу ҳолат энди ўсиб келаётган ёшларга қандай таъсир кўрсатиши маълум.

Бу ерда қўйиладиган талаб, кўрсатув ўзбек тилида бўлса, демак фақат ўзбек тилида олиб борилиши шарт. Бошқа тилда ишлатилган сўзлар ёки интервьюлар ўзбек тилида таржима қилиниши лозим.

Рус тилида берилаётган кўрсатув эса фақат рус тилида, қозоқ, қорақалпоқ, инглиз ёки бошқа тилларда берилаётган кўрсатувларда ҳам фақат ўша тилдаги сўзлардан фойдаланиш тўғрисида талаб жорий этиш.

10. Рекламалар, кўчалардаги офис, идора ёки бошқа субъектлар номларини ўзбек тилида ёзиб қўйиш шартлигини белгилаш. Бунда жой номларини бошқа тилда ҳам ёзилиши мумкин. Лекин ўзбек тилида ҳам бошқа тилдагидан кичик бўлмаган катталик ва ҳажмда ёзилиши шартлигини белгилаш.

Менинг фикрим қисқача мана шулардан иборат. Сизлардан илтимосим, ушбу турдаги қонун қабул қилиниши тўғрисида «Менинг фикрим» порталига таклиф киритилса. Ёки агар ушбу таклифларни ўрганиб чиқиб, қўшимчалар бўлса, менга маълум қилсаларингиз ва лозим деб билган маслаҳатларингизни аямасангиз, мен ўзим ҳам киритардим. Бунда ҳам менга сизларнинг ёрдаминглар жуда ҳам керак бўлади. Чунки бу тўғрисидаги қонунчилик ташаббуси билан чиқилганлигини халқимизга етказиш учун менинг имкониятим етарли эмас. Шунингдек, ушбу мавзуни журналистика ҳамда оддий тил билан мақола орқали халққа етказиш ҳам маълум бир тажриба ҳамда малакани талаб қилади.

Марат ҲАЙИТОВ.