Тарихий ҳақиқат изидан – Оқ саройни Абдуллахон вайрон этганмиди?

Соҳибқирон Амир Темур юриш қилган мамлакатларида ҳам қурилиш ва ободончилик ишларини олиб боргани бизга маълум. Бошқа юртлардан олиму ҳунармандларни Мовароуннаҳрга олиб келиб, ўз юртида илм фан, меъморчилик ва ҳунармандчилик юксак даражага кўтарилишига сабабчи бўлди. Ҳаттоки бугунги кунда ҳам Амир Темур ва темурийлар даврида қурилган обидалар дунёнинг турли чеккаларидан келган сайёҳларни ўзига ром этиб келмоқда.

Бугун биз ҳам айнан Соҳибқироннинг буйруғи билан она юрти Шаҳрисабзда қурилган Оқ сарой қароргоҳи тарихи ҳақида фикрлашмоқчимиз. Бизга бу масалада Шаҳрисабздаги Амир Темур номли моддий-маданият тарихи музейи илмий ходими Жасурбек Аҳмедов яқиндан кўмак берди. Айрим факт ва маълумотларда Поён Равшановнинг «Оқ сарой тарихи» китобидан фойдаланилди.

Албатта, мафтункор Оқ саройнинг қурилиши ҳақида тарихий манбалардан, жумладан, Заҳириддин Бобур ва Клавихо Гонсалеснинг асарлари орқали ишончли маълумотлар ва гўзал таърифларга эгамиз. Амир Темур меъморчилик соҳасининг юксак намунаси сифатида қурдирган иморатлари ичида Оқ сарой энг баланди, гўзал ва салобатлиси бўлиб, баландлиги 70 метрдан ортиқ бўлгани, 1380-1405 йиллар давомида қурилгани ҳам обиданинг меъморий жиҳатдан нақадар мукаммалигини билдиради.

Истиқлолга 28 йил тўлаётган бир давр оралиғида олиб борилаётган давлатимиз ислоҳотлари, айниқса, тарихимизга бўлган муносабат, маданий меросни асраб авайлаш ҳамда туризмни ривожлантириши борасидаги ишлар, албатта, барчамизни қувонтиради. Халқимизнинг бунга ижобий муносабатини сайёҳлар мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Шундай бўлсада, афсуски, баъзи фуқароларимиз онгида собиқ шўро даврида нохолис ёзилган рисолалардаги фикрларга ожизона эргашишни кўрамиз. Булардан бири Шаҳрисабздаги Оқ сарой мажмуасининг бузилиши ҳақида ҳам ана шундай ноаниқликларни кузатамиз. Шу сабабдан биз Оқ саройнинг қурилиши, ҳашамати ҳақида эмас қурилгандан кейинги ўтмишнинг суронли даврларида қандай вайронагарчиликларга учрагани ҳақида тўхталмоқчи бўлдик. Зеро, бу уринишимиз «денгиздан бир томчи» бўлсада, тарихимизни холисона ўрганиш учун кўпроқ китоб ўқишга ундаб, биргина манбани ўқиб, бирёқлама фикр билдиришдан қочишга ёрдам беради, деб умид қиламиз.

Хўш, Оқ сарой қандай қилиб вайрон этилганди? Темурийлар даврида Шаҳрисабз ҳам Самарқанд сингари темурийзодаларнинг тўқнашувларига гувоҳ бўлган. Шундай бўлса-да, Улуғбек Мирзо (1409 й) тахтга ўтириши билан бобосининг ишлари давомчиси сифатида Шаҳрисабзда Кўк гумбаз сингари иморатлар бино қилди. Шаҳрисабз ва Оқ сарой темурийлар учун шонли ёки қийинчилик даврларида ҳам Самарқандга, яъни пойтахтга яқин бошпана бўлди.

XVI асрнинг охирларида икки сулола - темурийлар ва шайбонийларнинг тўқнашувида, албатта, бошқа даврларда бўлганидек шаҳарлардаги иморатлар ҳам зарар кўради. Лекин Абдуллахоннинг (1533-1598) Шаҳрисабздаги обидаларни, жумладан, Оқ саройни вайрон қилган дейиш тўғри бўлмас. Бунга жавобан тарихий манбалар гувоҳлигини келтирамиз.

Абдуллахоннинг ҳукмронлик йилларининг кўп қисми шайбонийзодаларнинг ўзаро курашларини даф қилиш, давлатни мустаҳкамлаш йўлидаги ҳаракатлардан иборат бўлди. 1552 йил Абдуллахон Шаҳрисабзни шайбонийзода Ҳошим Султондан тортиб олиб, укаси Ибодулло Султонни Шаҳрисабз ҳокими қилиб тайинлайди. 1553 йил Тошкентдан келган Наврўз Аҳмадхон ёрдамида Ҳошим Султон яна Шаҳрисабзни эгаллайди. 1563 йил Ҳошим Султонни даф қилиш учун Абдуллахон иккинчи бор Шаҳрисабзга юриш бошлайди. Бу галги фатҳдан сўнг Абдуллахон Шаҳрисабзни ўз яқинларидан Хусрав Султонга беради ва унга қарата «ҳақиқат билан ҳукмронлик қил, кучли ва кучсизни адолат ситамида баробар тут, ҳамиша жабр-у зулм байроғини синдир», деган гаплари Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорийнинг «Абдулланома» асарида келтирилади.

1567 йилнинг декабрида Самарқанд ҳокими Абулхайр Султон Шаҳрисабзни эгаллаб олади. Ҳофиз Таниш Бухорийнинг ҳикоя қилишича, Абулхайр Султон қалъага кириб олган вақтда бир гуруҳ навкарлари Абдуллахонга «хандоқ сувидан сузиб ўтиб, қалъанинг бурж ва деворларини йиқитамиз», деганда Абдуллахон бунга рози бўлмайди ва «Умид шулки, оқибатни ўйламовчилар охири ўз қилганларидан пушаймон бўладилар», дейди. Яна ушбу асарга кўра, 1568 йил Самарқанддан келган шайбонийзодалар Гадойхон, Абулхайр Султон, Худойберди Султон Абдуллахон ва у қўйган ҳоким Хусрав Султонга қарши отланади. Ушбу жангларда Хусрав Султон ҳалок бўлади ва бир муддат Шаҳрисабз қўлдан чиқади. 1569 йил Абдуллахон Шаҳрисабзни қайтариш учун отланади ва Фақир Султонни чекинишга мажбур қилади. Муаррих бу ҳақда «Ул ҳазрат, Шаҳрисабз томон юзланди. Қалъа атрофига қўнгандан сўнг, унинг бузилган қалъасини тузатишга буюрди», деб ёзади.

Юқоридаги фикрлардан хулоса қилсак ҳам Абдуллахон бузувчи эмас, аксинча, тикловчи, бунёдкор инсон бўлганини кўришимиз мумкин. Шаҳрисабз қалъа деворининг бузилиши Абулхайр султоннинг талончилиги натижасида бўлиб, Оқ саройнинг эса айрим жойлари, сирли кошинлари кўчгани эҳтимол.

Лекин нима учун бу ишлар Абдуллахонга нисбат берилди, деган саволга келсак, бизнингча Амир Темур сингари «соҳибқирон» деб аталган, ўз даврининг ва қолаверса шайбоний ҳукмдорлар ичида ҳам етук сиёсатдон, лашкарбоши, маърифатли, бунёдкор шахси Абдуллахонни қоралаш ва унинг хақиқий сийратини халқдан тўсишга интилиш бўлгани, бу орқали барчамиз билган ўзлигимизни англашдан собиқ шўро ҳукуматининг қанчалик қўрққанини кўришимиз мумкин.

Лекин Оқ сарой шунчалик мустаҳкамлигидан унга ўша давр қуроллари билан катта талафот етказиш ҳам қийин бўлган. Буни кейинчалик кимлар амалга оширганини билиш учун яна манбаларга юзланамиз.

Аштархонийлар даврида Оқ сарой Шаҳрисабз кенагас беклари учун ҳам қароргоҳ вазифасини ўтаб келди. Бухоро тахти манғит амирлари қўлига ўтгач Шаҳрисабз ва Китоб бекларининг мустақилликка интилиши Амир Ҳайдар, Амир Насрулло ва Амир Музаффар даврида бекликларга қўшин тортишига сабаб бўлади. Бундай ўзаро урушлар шаҳар деворларига, иморатларига безарар бўлган деб бўлмайди, албатта.

Лия Маньковская тарихий маълумотларга таяниб ёзишича, 1707 йил Оқсарой пештоқи тагида Бухоро хони Убайдуллахоннинг тож кийиб, тахтга ўтиргани ҳақидаги маълумот пештоқнинг ҳали бутунлигидан далолат беради.

Муҳаммад Ҳакимхон Тўранинг «Мунтахаб ат таворих» асарида 1840 йил Дониёл оталиқ вафотидан сўнг, Оқ сарой иморати остида Хўжақулибий парвоначи Шаҳрисабз амири мансабига ўтқазилгани ёзилади. Шунга кўра, Россия империясининг тажовузи Бухоро хонлиги чегараларига қадар келгунча, Оқ сарой Шаҳрисабз кенагас бекларининг маъмурий-бошқарув биноси сифатида қад кўтариб турган, дейишимиз мумкин бўлади.

Муаррих Абдулазим Сомий рус қўшинларининг Шаҳрисабз ва Китоб бекликларига ҳужумини 1873 йил деб кўрсатса, Россия империяси ҳарбийларининг ҳужжатларида 1870 йил кузида бўлгани қайд этилади. Шаҳрисабз ва Китоб бекликларини босиб олишда «жонбозлик» кўрсатган вайронкор генерал-майор Абрамов эди. Абрамов 1870 йил 31 августда ёзган 591-рақамли рапортида шаҳарни қирғинбарот қилгани ҳақида айтмасдан «Аҳоли шаҳардан 3 чақиримча берида мени нон-туз билан қарши олди», деб хаспўшлашга уринса-да, Д.Н.Логофет «рус қуролининг кучи ва кўлоб бўлиб тўкилган рус қони эвазига олинган Шаҳрисабз ва Китобдек улкан бекликлар Бухоро амирига берилди», дея генерал яширганини ошкор қилиб қўяди. Н.А.Маевнинг 1875 йилда босилган «Бухоро хонлиги очерки» асарида «Темурнинг ҳашаматли Оқ саройи Бухоронинг шу даврдаги ҳамма иморатларида кузатилганидек, харобалардан иборатдир. Шунга қарамасдан, бу вайрона ҳозир ҳам ўзининг беназир гўзаллиги билан ром этади. Жанубий тарафдан гумбаз қолдиқлари яққол билиниб туради, вақтида иморат безаги бўлган бу гумбаз ҳозирда нураган бўлиб, ундан кошинлар ва ёзувлар билан безатилган икки баланд девор сақланиб қолган».

Бу сўзлардан билиниб турибдики, Оқ сарой чинакамига ташқи таъсир бўлмаса, хароба бўладиган иморат эмасди. Бунинг устига орадан 50 йил ўтиб 1920 йил 24 декабрида совет тузумига қарши умумхалқ қўзғолнини бостириш вақтида Бенбин деган кимса томонидан Оқсарой тўпга тутилгани айтилади. Оқсарой советлар даврида 74 йил давомида қаровсиз қолган.

Ниҳоят истиқлол шамолининг эсиши, бизгача насиб этиб сақланган Оқсарой пештоқларини қаддини кўтариб, бугунги кунда сайргоҳ деб аталаётган майдоннинг (82 га) кўркига айлантирди.

Тарихий манбалар асосида Сарвар Анвар ўғли тайёрлади