Август ойи охирида ижтимоий тармоқларда «Толибон» ҳаракати Афғонистонда ўзбек тилини ўрганишни мактаб дастуридан чиқариб ташлагани ҳақида хабарлар тарқалди.
Гарчи кўп ўтмай Ўзбекистон Ташқи ишлар вазирлиги расмий баёнот бериб, бу хабарлар асоссиз эканини билдирган бўлса-да, кўплаб ўзбекистонликлар Афғонистонда ўзбек тилининг келажаги масаласидан хавотирларини билдириб келаётганди.
7 октябр куни эса Ўзбекистон ташқи ишлар вазири Абдулазиз Комилов бошчилигидаги делегация Афғонистон муваққат ҳукумати раҳбарияти вакиллари билан музокаралар ўтказди. Унда толиблар Афғонистонда ўзбек тилининг ривожланишига кафолат бергани айтилди.
Kun.uz мухбири нафақат Афғонистон, балки Ўзбекистонга чегарадош бошқа давлатларда ўзбек тилининг ўрганилиши, бунинг учун яратилган шароитлар борасида Давлат тилида иш юритиш асосларини ўқитиш ва малака ошириш маркази директори Иномжон Азимов билан интервью уюштирди.
Марказ директорининг хавотир билдиришича, бу борадаги аҳвол йиллар давомида жуда оғир ҳолатга келиб қолган.
— Иномжон ака, фикрингизча, бугун Ўзбекистонда қардош ва бошқа миллат тиллари ривожланиши, ўрганилиши учун қай даражада имконият яратилган?
— Ўзбекистонда бугун 130 дан зиёд миллат ва элат вакиллари яшайди. Уларга тили, урф-одат ва қадриятларини ривожлантириши учун керакли барча шароитлар яратилган.
Шунингдек, Тошкент шаҳри ва вилоятлардаги 140 га яқин миллий маданий марказлар айни шу мақсадга хизмат қилмоқда.
Ўзбекистонда бугун таълим-тарбия муассасалари ва оммавий ахборот воситалари ўзбек тили билан бирга қорақалпоқ, рус, қозоқ, қирғиз, тожик ва туркман тилларида ҳам иш олиб боради.
Агар расмий рақамларга қарасак, бугун мамлакатдаги 10 минг 8 та мактабнинг 1 минг 476 тасида рус ва қардош тиллар ўқитилмоқда. Бунда жумладан, 899 та мактабда рус тилида, 133 тасида қорақалпоқ, 218 тасида қозоқ, 38 тасида қирғиз, 165 тасида тожик ва 23 тасида туркман тилида таълим берилади.
Демак, хулоса қилиш мумкинки, Ўзбекистон бугун Марказий Осиёдаги энг толерант давлат. Бу ерда этник озчилик бўлган бирликларнинг ўз тилида таълим олишига ҳеч қандай тўсиқ ёки муаммо йўқ.
— Ўзбек тили, унинг ривожланиши, ўрганилиши ва бунинг учун шароитлар борасида қўшни давлатларда аҳвол қандай? Келинг, давлатлар мисолида номма-ном таҳлил қилсак?
— Биз ўтган асрнинг саксонинчи йилларида олий таълимни олганмиз. Ўша пайтларда қўшни давлат ёшларининг Ўзбекистонга келиб ўқиши тажрибаси йўлга қўйилганди.
Мен ҳозир ҳам ўзим билан бирга ўқиган қардош дўстлар билан гаплашиб тураман. Бу суҳбатларда улардан қўшни давлатларда тил, адабиёт ва маданий янгиликлар ҳақида ҳам маълумот оламан. Шунингдек, очиқ маълумотлар асосида маълум тадқиқотлар ўтказганман.
Маълумки, қўшни қардош давлатларда бошқа миллатлар қаторида ўзбеклар жуда кўпчиликни ташкил қилади. Расмий маълумотларга кўра (балки, бундан ҳам кўпдир), Тожикистонда 1,2 миллион, Қирғизистонда 964 минг, Туркманистонда 500 минг, Қозоғистонда 511 минг, Афғонистонда 3 миллион ўзбек яшар экан.
Келинг, дастлаб Туркманистондаги ҳолатни кўриб чиқайлик. Бугун бу давлатда 500 мингдан ортиқ ўзбек миллатдошларимиз яшайди. Расмий маълумотларга кўра, 2000-йилларгача Туркманистондаги мактабларда ўзбек тили ўқитилган. Лекин ундан кейин ўзбек тили ва адабиётини ўқитиш бекор қилинган.
Энди тасаввур қилинг, ҳозир 2021 йил бўлса, 2000-йилларда туғилган ёшлар умуман ўзбек тилида таҳсил олмади. Бу жараёнда инкор қилиб бўлмас бир ҳақиқат борки, инсон қайси миллат тилида таълим олса, ўша миллатга сингиб боради. Яъни энди улар туркман миллатига айланиб боряпти.
Бу маълумотлар расмий манбаларда турибди ва у билан ҳамма танишиши мумкин.
«Хроники Туркменистана» газетаси журналисти Ботир Сейитқулиевнинг таъкидлашича, ўзбек ёшлари пул топиш баҳонаси (хорижга чиқиб таълим олиш тақиқланган) билан Россия, Туркия, Украина, Белоруссия давлатлари олий ўқув юртларига ўқишга кириб, ўша юртларда қолиб кетмоқда.
Бугун Туркманистонда 500 мингдан ортиқ ўзбекларнинг тили, маданиятини тарғиб қилиши учун миллий маданият маркази ҳам йўқ.
Халқаро нормалар бўйича бу борада шароитлар тенг бўлиши керак эмасми? Афсуски, йиллар давомида ярим миллион миллатдошимиз ўз тили, маданиятини йўқотиб, ҳукмрон тил ичига сингиб кетмоқда. Бу бизни ўйлантирадиган муаммо.
Хўш, ўзбек тилининг ривожланиши борасида қўшни Қирғизистонда аҳвол қандай? Менда бу борада 2012 йилгача бўлган маълумотлар бор. Бунга ўша давлатда тил борасидаги сиёсат сабаб бўлмоқда.
Қирғизистоннинг ўзбеклар яшайдиган вилоятида ижод қилувчи журналист шундай ёзади: «Новқот раён халқ таълими бўлими мудири ўринбосари Абдумуталлиб Паязовнинг сўзларига кўра, 2012 йилда 7 та ўзбек мактаби бошқа таълим тилига ўзгартирилди. Новқотдаги 109 та мактабдан 13 тасигина ўзбек тилида таълим беришни давом эттирмоқда, лекин кейинчалик улар ҳам қирғиз мактабларига айланади».
Мутахассисларнинг таъкидлашича, ўзбеклар ўз фарзандларининг келажагини ўйлаб ҳам қирғиз ёки рус мактабларига бермоқда. Рус мактабларида ўқиётган ўзбек ёшларининг аксарияти Россияга кетмоқда.
Бу борада яна бир маълумот борки, бугун Қиғизистонда ўзбек тили ва адабиёти ўқитувчиларининг ўртача ёши 50 ёш. Ўзбек тили ва адабиёти бўйича эса мутахассислар тайёрланмайди. Энди тасаввур қилингки, яна 15-20 йилдан кейин Қирғизистонда ўзбек тили ва адабиётини ўқитадиган ўқитувчилар қолмайди. Бу ердаги вазият ҳам биз учун жуда хавотирли.
Энди бу борада Тожикистондаги вазиятни кўриб чиқамиз.
Тожикистон маориф ва фан вазирлиги маълумотига кўра 2015-2016 ўқув йилида ўзбек тилида таълим олаётган ўқувчилар сони 205 минг 3 нафарни ташкил этган. Охирги ўн йилликда эса ўзбек синфлари сони уч мартага қисқарган. Ўқувчилар сони 2011-2012 ўқув йилида 299 минг 494 нафарни ташкил этган бўлса, 2020-2021 йилларда 106 минг 83 нафарга тушиб қолган.
Малака ошириш ва қайта тайёрлаш институти Сўғд туман бўлими ўқитувчиси Марҳабо Юнусова ўзбек тилидаги дарслар қисқариб кетганлиги сабабли жуда кўп мутахассислар ишсиз қолаётганини айтади.
«Ёш мутахассислар тожик тилида дарс бериш учун иккинчи олий таълим олишга ҳаракат қилмоқда, лекин бюджет гуруҳлар чегаралангани учун ҳамманинг ҳам иккинчи олий таълим олиш учун имконияти йўқ», – дейди у.
Менга энг алам қилгани нима, биласизми? Ўзбек мактабини тамомлаган Хулкарой Жиянбоева Хўжанд давлат университети ўзбек филологияси факултетининг 1-курсида таҳсил олмоқда, лекин у кейинги ўқув йилидан мутахассислигини ўзгартирмоқчи. «Агар мен ўзбек филологиясини тамомласам, унгача барча мактаблар тожикчага айлантирилса, мен ишсиз қолишим мумкин, шунинг учун тожик тили ва адабиёти бўйича мутахассис бўлмоқчиман», – дейди у.
Тасаввур қиляпсизми, ўзбек тили ва адабиёти бўйича мутахассис бўлиш орзусида олий ўқув юртига кирган ўзбек талабаси олти ой ўтмасдан ўз фикридан қайтиб, тожик тили ва адабиёти бўйича ўқитувчи бўлмоқчи, чунки унинг бошқа йўли йўқ, келажакда ишсиз қолмаслиги учун шу йўлни танламоқда.
Марказий Осиё давлатлари ичида ўзбек тилининг ўрганилиши учун нисбатан кенг имконият бераётган давлат – бу Қозоғистон.
Қозоғистонда мактаблар ва дарсликлар тайёрлаш масаласи ҳам яхши йўлга қўйилган. Лекин Қозоғистонда ҳам бир ҳолат кетяптики, (бу ҳақда яқинда Қозоғистон халқ таълими вазири ҳам гапирди) уларда ўзбек тили ва адабиёти ўзбек тилида ўқитилиши мумкин. Лекин бошқа фанлар қозоқ тилида ўқитилади. Бу бир томондан тўғри ва ижобий ҳолат. Чунки ҳар қандай давлат ўз тилини ҳимоя қилиши, ўз тилининг мавқейини кўтариши керак. Биз ҳам мана шу сиёсатни ўйлаб кўришимиз керак.
— Сиз қўшни давлатларда ўзбек тили ва маданияти ривожланиши учун шароитларнинг оғир аҳволда экани ҳақида гапиряпсиз, хўш, бу давлат ҳукуматлари бунга қандай сабабларни келтиришади?
— Бу борада кўплаб журналистик суриштирувлар ўтказилган. Уларда биргина Тожикистон мисолида бир хулосага келиндики, уни айтаётганимиз барча давлатлар учун ҳам қўллаш мумкин.
Бу қуйидаги сабаблар:
1. Ўзбек мактаблари ўзбек тилидаги дарсликлар билан тўлиқ таъминланмаган.
2. Тожикистон президенти ҳузуридаги Миллий тест маркази кириш имтиҳонларини фақат тожик ва рус тилларида ўтказади.
3. Олий таълим муассасаларида ўзбек гуруҳлари ёпилган. Ўзбек тилида фақат ўзбек тили ва адабиёти ўқитувчиси мутахассислигини олиш мумкин. Кейинги йилларда баъзи ОТМларда хорижий талабалар учун ўзбек гуруҳлари очилган, лекин бу гуруҳлар Миллий тест маркази рўйхатига киритилмаган, шунинг учун Тожикистон фуқароси бўлган этник ўзбеклар Миллий тест маркази орқали ариза топшира олмайдилар.
4. Ўзбек тилида ўқиётганлар учун иш топиш имконияти чекланган.
Дарсликлар етишмаслиги ачинарли ҳол, албатта. Қирғизистон мактаблари учун бундан 20 йиллар аввал ўзбек олимлари томонидан дарсликлар тайёрланган эди, ундан кейин ёзилмади, менимча.
Қозоғистонда ҳам дастлаб ўзбекистонлик олимлар билан ҳамкорликда дарсликлар ёзилган, кейинчалик ўз мутахассислари томонидан дарсликлар тайёрланиб борилишидан хабаримиз бор. Қолган қўшниларда бундай жараён бўлмади.
Олий таълимга кириш имтиҳонларининг давлат тили ва рус тилида ўтказилиши ҳам тил сиёсатининг бир қисми. Давлат тилини билмайдиганлар учун давлат идораларида ишлаш имкониятининг чекланиши эса давлат тилини билиш мажбуриятини юклайди. Давлат тилини билмасангиз, давлат идораларига давлат тилида мурожаат қилмасангиз, сизга ҳеч ким қулоқ солмайди, бу бор гап.
Биздачи? Биласиз, депутатларимиз мамлакат фуқаролари давлат идораларига давлат тилида мурожаат қилиш керакми, деган оддий саволни ҳал қилолмай роса сарсон-саргардон бўлишди. Эмишки, бошқа миллат вакилларини давлат тилида мурожаат қилишга мажбур қилиш уларнинг ҳуқуқлари бузилишига олиб келармиш.
Мана биз уларга манбаларни кўрсатиб қўйдик, марҳамат, ўқиб, керакли хулоса чиқариш ўзингизга ҳавола. Мана, сизларга қирғиз амалдорларидан маҳорат дарси, мулоҳаза қилинг:
«Ата Мекен» партиясининг Ўш вилояти бўлими бошлиғи Абдимиталип Сатибалдиев ҳам ўзбек мактабларини қирғиз мактабларига айлантириш тарафдори, лекин бу жараён уларнинг истак-хоҳишлари асосида амалга ошиши лозимлигини айтади. «Агар ота-оналар фарзандлари келажагини ўйласа, уларни ўзбек мактабларидан олиб, қирғиз мактабларига беришлари керак, токи улар қирғиз ва рус тилларини яхши ўзлаштирсин. Бу янги авлоднинг ҳеч бир муаммоларсиз олий таълимга киришига ва келажакда давлат идораларида ишлашига кенг имкониятлар яратади», дейди у.
Бизда эса тилни озгина ҳимоя қилсангиз, миллатчи сифатида уриб ташлашяпти. Чунки бизни кузатиб турган яширин кучлар бор. Биздан озгина ҳаракат бўлса, улар ҳам бошлашади.
Аслида бундай бўлмаслиги керак. Биз ўзимиздаги қонунни ишлатяпмиз.
— Қўшни давлатларда ўзбек тилининг ўрганилиши ва ривожланиши борасидаги ишлар шу аҳволга келиб қолишида ҳукуматнинг камчиликлари кўп. Сиз бир зиёли сифатида қўшни давлатларда ўзбек тилини ривожлантириш борасида ҳукуматга қандай тавсиялар берган бўлардингиз?
— Ҳозир қўшни давлатларга кўп ташрифлар бўляпти. Бу ташрифлар давомида олий таълим ва халқ таълими вазирларимиз ҳам иштирок этади.
Улар шу учрашувлар давомида биз айтган масалаларни ҳам кун тартибига қўйиши керак.
Биз энг оғир ҳолат Туркманистонда дедик. Туркманистон ҳеч бўлмаса, ўзбек мактаблари ва у ерда ўзбек тили ўқитилишини йўлга қўйиши керак.
Майли, бошқа умумтаълим фанлари давлат тилида ўқитилсин, лекин ўзбек тили ва адабиёти қуйи синфлардан то 11-синфгача ўқитилиши керак.
Бу борада қабул қилинган президент фармонида хориждаги ўзбек мактабларига ёрдам кўрсатиш ҳақида ҳам топшириқлар бор, уларга ҳам эътибор қаратиш керак.
Буни Афғонистон мисолида ҳам айтишим мумкин. Унга кўра, Ўзбекистон–Афғонистон ҳукуматларининг ўзаро келишуви асосида Сурхондарёда «Афғон маркази» ташкил қилиниб, ўзбек тили ва адабиёти, темирйўл соҳалари бўйича мутахассислар тайёрланяпти. Мазкур тажрибани қўшниларимиз билан ҳам амалга ошириб, ўзбек тили ва адабиёти бўйича мутахассислар тайёрлаш мақсадга мувофиқ.
Учинчидан, миллатдошларимизни ўзимизда чоп қилинаётган дарслик, ўқув қўлланмалари билан таъминлаб боришимиз шарт.
Тўртинчидан, хориждаги ватандошларимиз учун у ердаги олимлар билан ҳамкорликда дарсликлар тайёрлаш масаласини кун тартибига қўйиш керак.
Бешинчидан, янги чоп қилинаётган бадиий асарлар билан қўшни давлатлардаги миллатдошларимизни ҳам таъминлаб боришимиз керак.
Олтинчидан, ўзбек тили ва адабиёти ўқитувчиларининг онлайн малака оширишини ташкил қилиш, ўзбек тили ва адабиётидаги янгиликлардан мунтазам хабардор қилиб бориш.
Шунингдек, давлат тилини том маънодаги давлат тили мақомига кўтаришда қўшниларимизнинг илғор тажрибаларидан фойдалансак, улар каби тизимли амалий ишлар амалга оширилса, айтилган мақсадларимизга эришамиз.
Интервьюни тўлиқ ҳолда юқоридаги видео орқали томоша қилишингиз мумкин.
Илёс Сафаров суҳбатлашди.
Тасвирчи ва монтаж устаси – Муҳиддин Нидо.
