Коронавируснинг янги варианти пайдо бўлиши экспертларнинг Covid-19 пандемияси тез орада тугаши борасидаги эҳтиёткорона оптимизми ва умидига якун ясади. ЖССТ мутацияга учраган вирусни расмий равишда хавотир туғдирувчи (VOC) деб атади ва унга омикрон кодини берди.
Турли мамлакатлардан янги вариант тўғрисида келиб тушаётган маълумотлар ҳозирча тўлиқ эмас ва кўпинча бир-бирига зид. Экспертлар мутацияга учраган вирус тестлар ёрдамида аниқланиши осон эмаслиги, ҳатто иммунитет ҳимоясини четлаб ўтишни ўрганганидан хавотирларини билдиришмоқда. Шундай экан, эмланиш инфекция енгил кечиши кафолати бўла олмаслиги айтилмоқда.
Ҳақиқатан ҳам шундайми? Коронавирус ҳақида нималар аниқ, яна қайси жиҳатлар тахмин даражасида қоляпти? BBC ана шу саволларга жавоб беради.
Омикрон қачон ва қандай қилиб аниқланди, қаердан пайдо бўлди?
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти коронавируснинг янги варианти ҳақида 24 ноябрь куни Жанубий Африка ҳукуматидан билди. Ўшанда бу ерда икки ҳафтадан ортиқ вақт давомида Covid-19 билан касалланиш кўрсаткичи ортиб бораётганди.
Ўша куннинг ўзидаёқ ЖССТ B.1.1.529 варианти (Омикрон ўз номига эга бўлгунича ана шу ном билан аталганди) устидан кузатувларни кучайтирди. Икки кун ўтгач, 26 ноябрь куни у расман хавотир уйғотувчи сифатида таснифланди.
ЖССТ таърифига кўра, ташкилот экспертларида омикрон мана шу шартларидан камида биттасига жавоб беради, деб ҳисоблаш учун асослар мавжуд:
- у юқумлироқ (яъни одамдан одамга осонроқ юқади);
- у чақирган касаллик оғирроқ шаклда кечади;
- у ташхислашнинг мавжуд чоралари самарадорлигини пасайтиради ва иммун ҳимояга ёмонроқ реакция қилади.
Вирус геномининг расшифровка қилиниши янги вариант чақирган илк касалланиш ҳолатлари ЖАРда 9 ноябрдаёқ қайд этилган дея белгилашга ёрдам берди. Яъни мамлакатда янги, инфекциянинг тўртинчи тўлқини бошланган вақтда.
Янги вариант ҳақида нималар аниқ?
Қисқа жавоб – кенг миқёсли тадқиқотлар билан мустаҳкамланган, етарли даражада ишонч билан айтиш мумкин бўлган деярли ҳеч нарса.
Фақат шуниси аниқки, омикрон аввалги вариантлардан кескин фарқ қилади: унинг геномида олимлар 50та мутацияни ҳисоблашди. Уларнинг ҳар бири ишлаб чиқарилувчи оқсиллар тўпламига, натижада эса, вирус хусусиятига таъсир қилиши мумкин.
«Дастлабки маълумотлар такрор юқтириш хавфи бу вариантда бошқаларига қараганда юқорилигини кўрсатмоқда [VOC]. Бу вариант инфекциянинг аввалги авж олишларига қараганда тезроқ тарқалиши аниқланди. Шундан келиб чиқиб, у тарқалиш учун кўпроқ истиқболга эга бўлиши мумкин», дея огоҳлантирди ЖССТ.
Омикроннинг ЖАРда тез тарқалишига ишонч ҳосил қилиш учун мамлакатда касалланиш ўсиши жадвалига назар солишнинг ўзи кифоя. Унда инфекциянинг тўртинчи тўлқини дельта варианти юзага келтирган тўлқинга қараганда кўпроқ ўсаётганини аниқ кўриш мумкин.
Умуман олганда, мутахассисларнинг қайд этишича, бу омикрон ўзини бошқа мамлакатларда ҳам худди шундай намойиш этишини англатмайди. Ўтган йил декабрь ойида ЖАРда коронавируснинг иккинчи тўлқини сабабига айланган бета варианти (жадвалда қизил рангда) аниқланганди.
Кейинчалик ўтказилган тадқиқотлар бетани юқтирганлар оғирроқ касал бўлиши ва ўлим ҳолатлари кўпроқ бўлишини тасдиқласа-да, вируснинг бу варианти етакчига айланмади ва тез орада уни дельта сиқиб чиқарди.
Нима учун мазкур мутациялар хавотир уйғотади ва улар вирус хусусиятига қандай таъсир кўрсатиши мумкин?
Омикронда аниқланган 50та мутациянинг учдан икки қисми қуёшли тожни ёдга солувчи вирус тиканларида жойлашган бўлиб, у спайк оқсил таркибини (ўз-ўзидан, геометрик шаклини ҳам) белгилайди.
Бундан 3 хулоса чиқариш мумкин.
Биринчидан, айнан тиканлар ҳужайрага кириб боришда ёрдам бергани учун оқсил шаклининг ҳар қандай ўзгариши вирус эволюция қилгани ва буни анча самарали қилишга «ўргангани»ни англатади – яъни унинг юқумлилиги ортган.
Иккинчидан, айнан шу тиканларга қараб касаллик қўзғатувчиси аниқланади. Кўплаб ПЗР тестлар айнан спайк оқсилни излаш учун дастурланган. Демак, унинг шакли ўзгариши ташхис сифатига таъсир кўрсатиши мумкин.
Учинчидан, антитаналарнинг асосий вазифаси касалликни бошдан кечирганларда ҳам, эмланганларда ҳам айнан шу тиканларни нейтраллаштиришдан иборат. Демак, оқсилдаги ҳар қандай ўзгариш иммунитет сустлашиши ва вакцина таъсири кучсизланишига олиб келиши мумкин.
У касаллик оғирроқ кечишига олиб келиши мумкинми?
Назарий жиҳатдан бўлиши мумкин. Бироқ бу борада етарлича далиллар мавжуд эмас. Шундай экан, бу борада хулоса қилишга ҳали эрта.
Бундан ташқари, омикрон енгилроқ кечувчи инфекцияни чақиради деган фикр ҳам бор. Нима бўлганда ҳам жанубий африкалик шифокорларнинг дастлабки маълумот ва далилларига кўра, беморларнинг кўпчилиги омикронни дельтага қараганда енгил ўтказяпти.
Умуман олганда, яна бир бор такрорлаш зарур: мазкур маълумотлар дастлабки ва ишончли эмас. Хусусан, ЖАРда мутацияга учраган вирус аниқланган беморларнинг кўпчилиги ўрта ёшлилар, улар эса Covid-19’ни кексаларга қараганда анча енгил ўтказади.
Омикрон янги глобал тўлқинни юзага келтириши мумкинми?
Мазкур саволга жавоб бериш учун биз нимани назарда тутаётганимизни аниқлаб олиш керак: масалан, ниманинг янги тўлқинини?
Агар гап янги инфекция ҳолатлари ва мусбат тестлар улуши ҳақида бўлса, агар омикрон юқумлироқ экани тўғрисидаги маълумот тасдиқланса, янги тўлқин эҳтимоли мавжуд.
Масалан, вируснинг янги варианти аниқланган Жанубий Африкада касалликни юқтирганлар сони ҳар уч-тўрт кунда икки марта ортмоқда.
Бундан ташқари, дастлабки маълумотларга кўра, омикрон иммун ҳимояга қисман мослашгани ва кўп эҳтимол билан касалликни бошдан кечирганларни қайта зарарламоқда. Бу эса касалланишнинг янги тўлқини ҳисобига яна бир далил.
Агар шифохоналарга ётқизишнинг янги тўлқини ҳақида гапирилса (касалликнинг оғир кечиши, беморларга шифокорларнинг профессионал ёрдами зарур бўлган ҳолатлар), унинг эҳтимоли камроқ – айниқса, эмланган аҳоли улуши юқори бўлган мамлакатларда.
Аҳолисининг жуда кам қисми вакцина олган мамлакатларда шифохоналарга ётқизишнинг янги тўлқини эҳтимоли мавжуд. Катта ёшлиларнинг бор-йўғи 24 фоизи эмланган ЖАРда ҳам инфекциянинг барча ёш гуруҳларида оғир ўтиш ҳолатлари кўпайгани ҳақида гапирилмоқда. Касалхонага кўпинча 60 ва ундан катта ёшдагиларнинг мурожаат этиши кутилади. Бироқ беш ёшгача бўлган болалар ҳам касалхонага кўп ётқизилади.
Жанубий Африка касалхонасидан беморларга кислород камроқ керак бўлаётгани ҳақидаги хабарлар бор. Умуман олганда, касалхона ходимлари бу борада аниқ бир фикр айтишга ҳали эрта эканини айтишмоқда.
Биз қачон аниқ маълумотларга эга бўламиз?
Омикрон вируснинг юқумлироқ варианти экани борасидаги ишончлироқ жавобни бир неча ҳафта ичида, турли мамлакат олимлари маҳаллий статистика рақамларини таҳлил қилишганидан кейин олиш мумкин бўлади.
Вакциналар самараси пасайиши ва иммунитет сусайишига келадиган бўлсак, аниқ жавоб узоқ куттирмайди. Вирус иммун ҳимояни қанчалик четлаб ўтишини тушуниш учун бир неча ой давомидаги кузатувлар керак бўлади.
Бу мутация қаердан пайдо бўлди?
Ирсий коднинг ўзгаришига мутация дейилади. Бу исталган тирик организмда содир бўладиган табиий жараён.
Бундай ўзгаришлар ташқи омиллар таъсири (масалан, қуёш радиацияси) натижасида юз бериши мумкин.
Sars-Cov-2 геноми деярли 30 минг азот асослардан иборат бўлгани учун, ҳар бир янги нусхани ишлаб чиқаришда занжирга нотўғри қаторни жойлаш орқали хато қилиш учун 30 мингта имконият мавжуд.
Инфекция қанча узоқ давом этса, вируснинг кўпайиш учун шунча кўп вақти бўлади. Демак, шунча кўп мутация содир бўлиши мумкин.
Омикроннинг 50та мутацияси вирус муайян бир организмда нисбатан узоқ кўпайгани ва у ерда узоқ эволюцион йўлни босиб ўтишга улгурганини англатади.
Шу ўринда ЖАРда коронавирус билан параллел равишда ОИВ эпидемияси ҳам авж олаётганини эътиборга олиш лозим. Бу мамлакатда деярли ҳар бешинчи киши иммун танқислиги вируси билан касалланган. ОИВ билан касалланганларнинг умумий сони – 7,5 миллион киши.
Бета ҳам, омикрон ҳам ЖАРда нисбатан тез аниқланди. Бунга эса мамлакатда яхши жиҳозланган лабораториялар ўз ҳиссасини қўшди.
Бунинг олдини олиш мумкинмиди?
Ҳа, агар глобал эмланиш кампанияси бир хил кечганида.
Айрим бой мамлакатларда аҳолининг бир қисми Covid-19 вакцинасининг учинчи дозасини олган бир вақтда Африка мамлакатлари ва бошқа ривожланаётган мамлакатларда катта ёшдагиларнинг жуда кам қисми эмланган, холос.
ЖАРда вакцинанинг икки дозасини ҳар тўртинчи фуқаро, Замбияда – ҳар йигирма бешинчи одам, Конго демократик республикасида эса ҳар мингинчи одам олган.
Тестлар ва вакциналар ишламай қолиши эҳтимоли қанчалик юқори?
Бу борада вазият хавотирланиш ва ваҳима кўтариш даражасида юқори эмас. Айниқса вакциналарни нолдан ишлаб чиқишдан кўра ПЗР тестларни янги вариантга мослаштириш осонроқ.
Масалан, омикрондаги мутациялардан бирини олимлар альфада кўришган ва вирус геномининг айнан шу қисмини излашга йўналтирилган тестларни ишлаб чиқишган. Демак, мазкур тестлар янги вариантни ҳам мукаммал даражада аниқлаши керак.
Вакцина ишлаб чиқарувчилар вирус мутацияларини диққат билан кузатиб боришади ва ўз препаратларининг барча асосий вариантларга қарши самарасини текширади. Дастлабки маълумотларга кўра, мавжуд вакциналар инфекциянинг оғир кечиши ва ўлим ҳолатларидан аъло даражада ҳимоя қилади.
Қайта юқтириш ҳолатидан ҳимояланиш билан боғлиқ вазият ёмонроқ. У қадар ишончли бўлмаган (яъни ҳали илмий ҳамжамият томонидан тасдиқланмаган) маълумот мавжуд. Унга кўра, асл Уҳан вирусига қарши ишлаб чиқилган антитаначалар омикронни 40 марта ёмонроқ нейтраллаштиради.
Ўзимиз ва яқинларни вирусдан ҳимоялаш учун нима қилиш керак?
Covid-19га қарши энг яхши ҳимояни эмланиш беради. Ҳатто вирусни умуман юқтирмаслик имконини бермаса ҳам, инфекция келтириб чиқарадиган бошқа муаммолардан ҳимоя қилади.
Агар вакцинанинг иккинчи дозасини ярим йил аввал олган бўлсангиз, учинчи дозани олиш мантиқан тўғри бўлади. Экспертлар бустер инъекцияси иммун ҳимояни сезиларли даражада оширишига ишонч билдиришмоқда. Бироқ аниқ рақамларни тақдим этишга ҳали эрта.
Шу билан бирга, Pfizer компанияси ўз вакцинасининг учинчи дозаси Covid-19’ни қайта юқтириш эҳтимолини юқори даражада камайтиришини эълон қилди. Чунки у омикронга қарши ишлайдиган махсус антитаначалар концентрациясини 25 мартага оширади.
Ҳимояланишнинг бошқа усуллари ҳам мавжуд. Экспертлар омикрон ҳам коронавируснинг аввалги вариантлари каби бир хил усулларда тарқалишини эслатмоқда. Демак, аввалги эҳтиёткорлик чораларига амал қилиш керак: ижтимоий масофа ҳақида унутмаслик, одамлар кўп йиғилган жойларда ниқоб тақиш, қўлларни тез-тез ва яхшилаб ювиш.
Вақтини асосан одамлар кўп бўлган ёпиқ хоналарда ўтказадиганлар айниқса хавф остида. Эпидемиологларнинг сўзларига кўра, бундай шароитларда хонани шамоллатиш катта аҳамият касб этади.
Об-ҳаво совуқ экани ҳисобга олинса, буни доимий равишда амалга ошириш шарт эмас. Бироқ ҳатто ҳар соатда дераза дарчаси бир неча дақиқага очиб қўйилса ҳам вирусни юқтириш хавфини кескин камайтириш мумкин.
