“Алп Эр Тўнга қабрига борувчи йўл харитаси бор” — тарихчи

Алп Эр Тўнга номи турк халқлари давлатчилиги бошланиш нуқтаси ва йўлбошчиси сифатида қатор тарихий манбаларда, адабиётларда келтирилган. Манбаларда, Алп Эр Тўнга милоддан аввалги VII асрда туркларни бирлаштириб, ҳозирги Марказий Осиё, Эрон ва Озарбойжон ҳудудларида Турон давлатига асос солгани ёзилган.

Туркиялик тарихчи олим, профессор Нежати Демир Бухородан Алп Эр Тўнга қабрини топгани ҳақида 2021 йилнинг 1 октябрида ўзининг Twitter'даги саҳифасида эълон қилганди.

Ўшанда турк халқлари бу янгиликни илиқ кутиб олганди. Нежати Демир Туркиянинг TRT 1 телеканалига 2021 йил декабрда берган интервюсида ҳам қабрнинг аниқ жойини бир қанча изланишларидан кейин топганини, бу турк дунёси учун катта янгилик бўлишини маълум қилиб, мавзуга оид барча қўшимча маълумотларни 3 ойдан кейин эълон қилишини айтган.

Бироқ маълум бўлишича, Алп Эр Тўнга (Афросиёб) қабрининг жойи ўзбек тарихчилари томонидан турк тарихчисидан анча олдин аниқланган. Фақат ОАВда кенг эълон қилинмагани учун бу маълумотдан кўпчилик хабардор бўлмаган.

ЎзФА профессори Қаҳрамон Ражабовнинг 2014 йилда нашр этилган “Алп Эр Тўнга” китобида ёзилишича, тахминан милоддан аввалги 630 йилда Турон ва Эрон ўртасида қарама-қаршиликлар авж олган. Сиёвушнинг ўғли Кайхусрав Туронга бостириб кирган ва Афросиёб билан жанг қилган. Жангларда Афросиёбнинг қўли баланд келгандан кейин Кайхусрав ҳийла ишлатиб, зиёфат пайтида Афросиёбни заҳарлаб ўлдиртирган.

“Наршахий ўз асарида бу воқеаларни қуйидагича тасвирлайди. Сиёвушнинг Кайхусрав номли ўғли бўлиб, у отасининг қонини талаб қилиб, кўп лашкар билан бу вилоятга келганида Афросиёб шу Ромтин (ҳозирги Ромитан) қишлоғини ҳисор қилиб турган… Кайхусрав 2 йилдан кейин Афросиёбни тутиб ўлдирди. Афросиёбнинг гўри Бухородаги Маъбад дарвозасида, раҳматли Хожа имом Абу Ҳафс Кабир тепалигига туташган катта тепалик устидадир”, – дейилган “Алп Эр Тўнга” китобида.

Қаҳрамон Ражабовга кўра, бу тепалик ҳозирги Бухоро шаҳридаги Ҳазрати Имом қабристони ўрнига тўғри келади. Агар қабр топилса, туркий халқлар давлатчилигига 4 минг йилдан зиёд бўлгани исботланади.

“Наршахий Афросиёб билан бўлган воқеаларни тасвирлар экан, у аниқ санани келтирмайди. Афросиёб шахси билан боғлиқ воқеалар тасвирида тарихчи томонидан бир неча марта ушбу воқеаларга 3 минг йилдан ошган, деган жавоб келтирилади. Наршахий яшаб ўтган пайтдан ҳозиргача минг йилдан ортиқ вақт ўтди”, – дейди Қаҳрамон Ражабов.

Турк тарихчиси Нежати Демир ўз интервюсида Ўзбекистон томони билан ҳамкорликда Алп Эр Тўнга қабри борасида қазишма ишлари олиб борилаётгани ҳақида айтган.

Мавзу юзасидан қўшимча маълумот олиш учун Нежати Демир билан боғланиб кўришга ҳаракат қилдик. Аммо жавоб ололмадик.

Шу сабаб Алп Эр Тўнганинг қабри бор деб тахмин қилинаётган ҳудудда қазишма ишлари олиб борилаётганидан Ўзбекистон томони қанчалик хабардор эканини билиш учун ЎзФА қошидаги Миллий археология маркази директори Фарҳод Мақсудовга мурожаат қилдик. У Афросиёб деган шахсни мифологик қаҳрамон деб атаб, унинг қабрида қазишма ишлари олиб борилмаётганини маълум қилди.

“Бу мифологик, чўпчаксимон маълумот. Масалан, биз Амир Темур тарихда бор эканлигини биламиз. У пайтда тангалар чиқарилган, китоблар ёзилган, фармонлари бор. Алп Эр Тўнганинг қачон яшаганини билмаймиз. Афросиёб ҳақидаги маълумотлар тарихий ҳақиқат эмас. Биз бунга ишониб қазишма олиб бормаймиз”, – деди у.

Қайд этиш лозим, Марказий Осиёда XI асрда битилган “Девон-у луғотит турк” ва “Қутадғу билиг” каби манбаларда Алп Эр Тўнга шахси ҳақида сўз борган. Шу билан бирга, бир гуруҳ олимлар Алп Эр Тўнгани шу даврга оид “Шоҳнома”да (Эронда битилган) тилга олинган Афросиёб билан айни бир шахс деб ҳисоблайди.

Туризм ва спорт вазирлиги ҳузуридаги Маданий мерос департаментининг Бухоро вилояти маданий мерос бошқармаси раҳбари Шерзод Маҳмудов маълумотига кўра, Бухорода Алп Эр Тўнга қабри борасида қидирув ишлари анча олдин бошланган, бу масала билан “Қадим Бухоро” маданий ва маънавий меросни ўрганиш илмий-тадқиқот маркази раҳбари Комил Икромов шуғулланиб келяпти.

Комил Икромов қарийб 30 йилдан бери Марказий Осиё тарихий ҳудудларини ўрганиб, қазишма ишларини олиб бормоқда. У Афросиёб қабри бўйича қарийб 4 йилдан бери қидирув, аниқлаштириш ишларини давом эттираётганини айтди.

“45 йилдан бери Бухорода қазишма олиб борадиган рус археологи Елизавета Некрасова билан 30 йилдан бери ишлайман. У менга юборган архивлар орасидан 2018 йилда Бухоронинг 1893 йилда чизилган қадимий харитасини топдим. Бу харита – Туркистон ҳарбий-топографик бўлими томонидан хромолитографияланган Бухоро шаҳри режасидир. Бу топилма мен учун катта кашфиёт бўлди. Шундан кейин Афросиёб қабри Бухоронинг ҳозирги қайси ҳудудига тўғри келишини ўрганишни бошладим”, – деди олим.

Тадқиқотчига кўра, қабр Бухоро шаҳрида, ҳозирги Максим Каримов кўчаси бўйлаб эски шаҳардан чиқишда чап томонда жойлашган. Икромов Некрасова харитаси асосида Афросиёб қабрининг Бухоро шаҳрининг ҳозирги қайси ҳудудига мос келиши бўйича ўз харитасини тузган.

“Бундан ташқари, мен Афросиёбнинг пойтахти Ромитанда “Қадим Бухоронинг кичик халқаси” деган лойиҳа ҳам қилганман. Лойиҳа UNESCO'нинг Халқаро музейлар кенгаши аъзоси Луиза Кун иштирокида амалга оширилган”, – дейди тадқиқотчи.

Комил Икромовнинг айтишича, Афросиёб дафн этилган ҳудуд ҳозир Ҳазрати Имом қабристонига айланган. Бу ерда янги қабрлар ҳам бор. Шу сабаб бу ҳудудда қазишма ишлари олиб боришнинг имкони йўқ.

I – дехқонлар қасрлари, II – Кашкашон сулоласиининг турар жойлари, III – Хин деҳқонининг қасри, IV – Сўғд сулоласи деҳқонлариниг қасрлари, христианларга тегишли черков ва турар жой кварталлари; V – Регистон (қумлик майдон), Бухорхудотлар қасри, VI – Бухорхудотлар ерлари, VII – Афрoсиёб тепалиги.

Марказ раҳбари қазишма ишлари ўрнига Бухоро шаҳрида Афросиёб ёдгорлик мажмуасини қуришни таклиф қиляпти. Бу мажмуани Афросиёб кўмилган Ўғлон шаҳар дарвозаси яқинида (дарвоза ўрни ҳозиргача сақланиб қолган) қуриш мумкин.

“Дунёда 220 миллион туркий тилда сўзлашувчи ва яна қарийб шунча форсий тилда сўзлашувчи аҳоли бор. Шуларнинг 1 фоизи Афросиёб қабрини кўргани келса, бу 4 миллион сайёҳ Бухорога келишини англатади. Чунки Фирдавсий “Шоҳнома”сида ёзишича, Афросиёб Форс давлатига ҳам 15 йил ҳукмдорлик қилган”, – дейди тадқиқотчи.

Зуҳра Абдуҳалимова,

Kun.uz мухбири