«Гўзал Туркистон, сенга не бўлди?» — Мустақиллик тантанасида илк марта Туркистон мухторияти ёдга олинди

31 август куни Тошкент шаҳридаги Янги Ўзбекистон боғида давлат мустақиллигининг 31 йиллигига бағишланган байрам тадбирлари бўлиб ўтди. Унда жадидлар ҳам хотирланди.

Саҳна кўриниши аввалида шоир Жуманиёз Жабборов қаламига мансуб, жадидлар ҳақидаги ушбу сатрлар ўқиб эшиттирилди:

Вале, бу дунёда олий ҳакам бор,
Ўшал қудрат эрур мангу устувор.

Шаҳидлар бонг уриб ҳар шом-у наҳор,
Бизни огоҳ этар, бўлинг, деб, ҳушёр.

Улар халқимизга қалқон эдилар,
Абадий барҳаёт виждон эдилар!

Бадиий қисмда Абдулла Қодирий, Абдулҳамид Чўлпон, Мунаввар қори, Фитрат, Маҳмудхўжа Беҳбудий каби кўплаб жадидлар ҳамда Марказий Осиёдаги илк демократик давлат – Туркистон мухторияти ёдга олинди.

«Мўътабар, аҳли ватаним! Худойи таоло бизга ҳуррият берди. Муборак ва хайрли бўлсин. Миллий ислоҳот ва тараққиётимиз учун ҳаракат ва саъй этмоққа йўл очиқдир. Яшасин, Туркистон мухторияти”, – деди Маҳмудхўжа Беҳбудий роли ижрочиси.

Шунингдек, Чўлпон ёзган қуйидаги «Гўзал Туркистон» шеъри куйга солинди:

Гўзал Туркистон, сенга не бўлди?
Саҳар вақтида гулларинг сўлди.

Чаманлар барбод, қушлар ҳам фарёд,
Ҳаммаси маҳзун. Бўлмасми дил шод?

Билмам не учун қушлар учмас боғчаларингда?

Бирлигимизнинг тебранмас тоғи,
Умидимизнинг сўнмас чироғи.

Бирлаш, эй халқим, келгандир чоғи,
Безансин энди Туркистон боғи.

Қўзғал, халқим, етар шунча жабру жафолар!

Ол байроғингни, қалбинг уйғонсин,
Қуллик, асорат – барчаси ёнсин.

Қур янги давлат, ёвлар ўртансин.
Ўсиб Туркистон, қаддин кўтарсин,

Яйраб, яшнаб ўз Ватанинг гул боғларингда!

Туркистон мухторияти – 1917 йил 27 ноябрда Туркистон минтақасида тузилган дастлабки демократик ҳукумат. Унга Қўқонда бўлиб ўтган Бутун Туркистон мусулмонларининг фавқулодда 4-қурултойида асос солинган.

Қурултой Туркистон ўлкасини Россия таркибидан мухтор деб эълон қилган ҳамда Таъсис Мажлиси чақирилгунга қадар ҳокимиятни Муваққат кенгаш (ижро ҳокимияти) ва Миллий Мажлис (парламент) бошқарувига топширган.

Қисқа муддат ичида халқ ўртасида катта эътибор қозонган Туркистон мухторияти йиллар давомида жамланган муаммоларни ҳал қилиш, шу билан бирга давлатчилик асосларини шакллантиришга ҳаракат қилади. Унинг фаолияти бутун Туркистон минтақасида яшаётган туб ерли халқлар томонидан қизғин қўллаб-қувватланган.

Лекин, большевиклар Туркистон мухториятига катта хавф деб қарайди ҳамда мухторият ва унинг аъзоларини қонундан ташқари деб ҳисоблаб, вазирларни қамоққа олиш ҳақида қарор қабул қилади. 1918 йил 30 январда мухториятни тугатиш учун ҳарбий ҳаракатлар бошланади.

Совет режими қурол жиҳатдан устунликка эга бўлган қизил гвардиячилар ёрдамида Туркистон мухторияти ҳукуматини ағдариб ташлайди. Бунда минглаб тинч аҳоли қурбон бўлган.

Миллат зиёлилари асос солган мухторият «бешикдаёқ бўғилган» – бор-йўғи 72 кун давомида мавжуд бўлган. Унинг асосчилари ва унга хайрихоҳ бўлган ойдинлар қатағон қилинган.

Ўзбекистонда Мустақиллик байрамидан олдинги сана – 31 август Қатағон қурбонлари хотираси куни сифатида нишонланади. Тошкентнинг Юнусобод туманида, қатор жадидлар отиб ташланган жойда Шаҳидлар хотираси ёдгорлик мажмуи ташкил этилган.