Сибирдаги “Тунгуска воқеаси” – Ерга хавфли космик жисм урилса нима бўлади?

NASA 27 сентябрда DART деб номланган космик зонди билан “Dimorf” астероидига зарба берди. Бу миссия кейинчалик хавф солиши мумкин бўлган самовий жисмлардан Ерни ҳимоялаш қанчалик мураккаблигини таҳлил қилади. Ерга хавфли космик жисм урилиши кўламини 114 йил олдин Сибирга келиб тушган метеорит орқали тасаввур қилиш мумкин. “Тунгуска воқеаси” билан тарихга кирган тўқнашувда 80 миллион дарахт ёниб кетган.
Астероид, комета, метеор ва метеорит
Космик жисмларнинг ер билан тўқнашуви айрим ҳудудлар учун ҳалокатли бўлиши мумкин. Космик жисм деганда астероид, комета ва метеор ва метеорит кабилар тушунилади. Буларнинг барчаси Қуёш атрофида айланадиган жисмлардир. Хўш, бу 4 жисм бир-биридан нимаси билан фарқ қилади? Астероид кичик, тошли объект бўлиб, телескопдан ёруғлик бўлиб кўринади.

Кометанинг астероиддан фарқи муз ва чангдан иборатлигида. Комета Қуёшга яқинлашганда, ундаги муз ва чанг буғлана бошлайди. Натижада у телескопда лойқа бўлиб кўринади.

Метеор ва метеорит ҳам деярли алоҳида нарса. Метеорит – астероид ёки кометанинг кичик бўлаги. Метеорит Ерга яқинлашиб, Ер атмосферасига кирганда, метеорга айланади.
Тошли Тунгускада нима бўлган?
“Тунгуска воқеаси” билан тарихга кирган воқеа Сибирдаги Енисей дарёси бўйидаги Красноярск шаҳри яқинидаги Тошли Тунгуска дарёси бўйида содир бўлган. 1908 йил 30 июн тонгида 10–40 мегатонна портлаш қувватига эга метеорит Ерга келиб тушиб, портлайди.
Портлаш Шарқий Сибир Тайгадаги 2150 километр квадрат ўрмонлардаги 80 миллион дарахтни йўқ қилган. Воқеага гувоҳ бўлганлар камида 3 киши ҳалок бўлганини айтишади. 50-60 метр ўлчамдаги бу тош астероид 27 км/с тезликда ҳаракатланган. Объект ерга 5-10 километр баландликда парчаланиб кетган деб тахмин қилинади. “Тунгуска воқеаси” ёзма тарих бошлангандан бери Ерда энг катта космик жисм портлаши ҳисобланади. Аслида, ер тарихида “Тунгуска воқеаси”дан каттароқ космик жисмлар портлаши ҳам содир бўлган.
Космик портлашнинг таъсир доираси
Эрталаб соат 7:17 атрофида бўлган воқеани Байкал кўли шимолий ғарбий қисмида яшайдиган аҳоли кузатган. Уларнинг айтишича, осмонда қуёшга ўхшаган нарса пайдо бўлиб, ўзидан из қолдириб уфққача борган. Жисм уфққа яқинлашгач, чақнаётган булутга айланиб, ундан оловли устун пайдо бўлган. Оловли устун 2га ажралиб, олдин оқ кейин қора рангга кирган. Тахминан 10 дақиқалардан ўтиб, артиллерия отганга ўхшаш овоз эшитилган.
Портлаш Евросиё сейсмик станцияларида қайд этилган. Унинг ҳаво тўлқинлари эса Германия, Дания, Хорватия ва Буюк Британияда, шунингдек, Батавия, Голландия Шарқий Ҳиндистон ва Вашингтонгача аниқланган. Тахминларга кўра, баъзи жойларда юзага келган зарба тўлқини Рихтер магнитудаси шкаласи бўйича 5,0 балли зилзила билан тенг бўлган. Воқеадан кейин бир неча кун давомида Осиё ва Европада осмон тунда чарақлаб турган. Айрим музликларда одатдагидан паст ҳарорат қайд этилган. Бунга сабаб портлашдан қолган зарралар, музларга ёруғлик ўтишини секинлаштирган бўлиши мумкин. Шунингдек, АҚШдаги Smithsonian Astrophysical Observatory текширувлари портлашдан кейинги ойларда узоқ вақт ҳавонинг шаффофлик даражаси паст бўлганини аниқлаган.
“Иккинчи қуёш пайдо бўлди деб ўйладик”
Кейинчалик метеорит тушган ҳудудларда кўп тадқиқот ва текширув ишлари олиб борилган. Воқеага гувоҳ бўлганлар портлаш ҳақида кўрганларини гапириб беришган. Жумладан, рус минералоги Леонид Кулик 1930 йилда воқеа гувоҳи С. Семёнов билан гаплашади. Гувоҳ воқеани шундай тасвирлайди.
“Мен портлаш содир бўлган нуқтадан 65 километр жанубда нонушта қилаётган эдим. Бирдан осмон иккига бўлингани ва ўрмон томонда оловни кўрдим. Шу пайт жуда қизиб, исиб кета бошладим. Кўйлагим ёнаётгандек чидай олмадим. Олов пайдо бўлган шимолий томондан кучли иссиқлик келиб турарди. Кўйлагимни йиртиб ташламоқчи бўлганимда осмон ёпилиб, кучли овоз эшитилди ва бир неча метрга учиб кетдим. Шу орада ҳушимни йўқотдим. Худди тош ёғаётгандек шовқин бўлиб, ер ларзага келди. Бир зум ҳушимни йўқотдим, кейин хотиним югуриб чиқиб, мени уйга етаклади. Шундан сўнг гўё тошлар қулаб тушаётгандек ёки тўплар отилгандек Ер ларзага келди. Шовқин тингач, деразаларимиз синган, темир қулфнинг бир қисми синган экан”, – деган портлашдан талафот кўрган маҳаллий аҳоли вакили.
1926 йилда М. Суслов Шанягир қабиласидан ака-ука Чекаренлер билан суҳбат қилади. Улар воқеани жуда катта қўрқув билан эслашган. Портлаш юз бераётганда улар денгиз бўйидаги кулбаларида ухлаб ётишган.
“Биз ҳуштак ва кучли шамол овозидан уйғониб кетдик. Кейин исий бошлади. Ташқарига чиқолмасдик, дарахтлар синаётгани эшитилди. Шу пайт шамол кулбамизга урилиб, уни ағдариб юборди. Ташқари жуда ёруғ бўлиб кетганди. Худди иккинчи қуёш пайдо бўлгандек эди ва унинг ёруғлигидан кўзларимиз оғриб кетди. Кучли момақалдироқ бўлди. Кулба қолдиқларидан чиққанимизда атроф тинчиб қолган эди”, – деган ака-укалар.
Ўша пайтда воқеа ҳақида Сибирдаги газеталар ҳам юқоридаги гувоҳлар айтган гапларни ёзишади. Ҳатто одамлар “дунёнинг охири келди”, деб бақириб йиғлай бошлагани айтилади “Сибир” газетасининг 1908 йил 2 июл куни нашр қилинган сонида.
Портлашдан кейинги суриштирув
Воқеа содир бўлганидан кейин ўрганиш ишларини илк бор Кулик бошлаб беради. Сибирга экспедиция уюштириб портлаш содир бўлган нуқталарни ўрганади. Жисмнинг ерга оид эмаслиги ҳақида 1960 йилларда тахмин қилинади.
Ўша йиллари ҳудудга жўнатилган экспедициялар тупроқни элакдан ўтказиб, таркибидан микроскопик силикат ва магнетит сфераларни топишади. Кейинчалик дарахтлар қатронларида ҳам шундай моддалар топилади. Кимёвий таҳлил шуни кўрсатдики, қолдиқларда темирга нисбатан юқори никел улуши мавжуд бўлиб, у метеоритларда ҳам мавжуд бўлган. Натижада 2013 йилга келиб 1908 йилги портлашга Ердан ташқаридан келган жисм сабаб бўлган деган хулосага келинади.
Зуҳра Абдуҳалимова тайёрлади.
Мавзуга оид

17:07 / 19.02.2025
«Қотил астероид»нинг Ер билан тўқнашиш хавфи ортгани маълум қилинди

23:31 / 25.11.2024
«Иккинчи Ой» номини олган астероид 2055 йилга бориб Ердан узоқлашади

00:35 / 08.10.2024
ESA 2022 йилда йўналиши ўзгартирилган астероидга ўз миссиясини учирди

20:47 / 03.10.2024