АҚШ давлат котиби Энтони Блинкеннинг Марказий Осиёга ташрифидан асосий мақсад – Қозоғистон ва Ўзбекистонни Россияга санкцияларни айланиб ўтишда ёрдам бермасликка чақиришдир, дейди сиёсатшунос Камолиддин Раббимов. Бундан ташқари, АҚШ Марказий Осиё давлатларининг суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини қўллаб-қувватлашини кўрсатяпти.
Украинада уруш Марказий Осиё давлатлари сиёсий элитаси онгида катта ўзгаришларга сабаб бўляпти. Мана шу фонда АҚШ ва коллектив Ғарб минтақага эътиборини пасайтирмаётганини кўрсатмоқчи. Kun.uz мухбири АҚШ давлат котиби Энтони Блинкеннинг Марказий Осиёга ташрифи, ундан кутилаётган натижалар ва уруш атрофидаги воқеалар юзасидан сиёсатшунос Камолиддин Раббимов билан суҳбатлашди.
— Биринчи умумийроқ савол бераман. Блинкен нима учун Марказий Осиёга, хусусан, Ўзбекистон ва Қозоғистонга ташриф буюрди?
— Ҳар 2-3 йилда АҚШ давлат котиби Марказий Осиёга келиб туради. Чунки постсовет ҳудудида энг муҳим минтақа ва макроҳудуд Марказий Осиё. АҚШнинг 90-йиллар иккинчи ярмида ишлаб чиқилган геосиёсий стратегияси мавжуд. Унга кўра постсовет ҳудудида бир қанча муҳим минтақалар мавжуд ва улар Россия орбитасидан имкон қадар узиб олиниши, коллектив Ғарбга, яъни ЕИ ва НАТОга аъзо бўлиши мақсадга мувофиқ деб тавсия қилинган. Украина Россия орбитасидан чиқиб кетди ва уруш бошланганига бир йил бўлди.
Ҳозир глобал минтақадаги геосиёсий контекст ниҳоятда қизиқ ва қизғин. Биринчи сабаб Украинада уруш бошланганига бир йил бўлди ва бу даврда Марказий Осиё сиёсий элитаси онгида катта ўзгаришлар бўлди. Лекин бу ўзгаришлар ўзининг расмий ифодасини кутяпти. Кутаётганига сабаб эса Москвада ҳокимият даражасидаги ўзгаришлар бўлгани йўқ. Албатта, яқин йилларда бўлади деб ўйлайман. Путиннинг ҳокимият тепасига келганига 22 йилдан ошди.
Коллектив Ғарб ва АҚШ 21 асрдаги ўзининг энг асосий рақиби деб Хитойни кўради. Хитой бу — минтақанинг энг яқин ҳамкорларидан бири. Тожикистон, Қозоғистон, Қирғизистон Хитой билан тўғридан тўғри чегарадош. Андижондан Хитой ҳудудигача бор-йўғи 150 км, яъни ҳозирги глобаллашган дунёда катта масофа эмас. Мана шу фонда АҚШ ва коллектив Ғарб минтақадаги ҳомкорлигини қайтадан урғулаш ниятида. Яъни биз минтақага эътиборни пасайтираётганимиз йўқ ва ҳамкорликни жуда қадрлаймиз, демоқчи. Қозоғистондаги энг йирик сармоядорлардан бири АҚШ. Минтақада Қозоғистон иқтисодий лидер бўлса, хавфсизлик ва геосиёсат масалаларида Ўзбекистоннинг мутлақ аҳамиятли ўрни бор ва бу ўринни ҳеч ким алмаштира олмайди. Шунинг учун ҳам постсовет ҳудудида Украина, Ўзбекистон, Қозоғистон АҚШ учун энг муҳим бўлган давлатлар ҳисобланади. Блинкеннинг келиши эса Ғарб билан алоқаларни қайтадан янгилаш ва мустаҳкамлашга қаратилган.
Биринчи масала, Россияга қўйилаётган санкцияларни айланиб ўтишга ёрдам бермаслик. Иккинчи масала, минтақа ҳуқуқий, демократик, инсон ҳуқуқларини ҳурмат қиладиган ҳудудга айланиши кераклиги. Шунда минтақанинг рақобатбардошлиги ошади, ички сиёсатда анча барқарор давлатларга айланади ва натижада ташқи сиёсатда мустақил геосиёсий курсни амалга ошириш имкони пайдо бўлади. Одатда ташқи сиёсат ички сиёсатнинг давоми бўлади.
— Кеча Блинкен матбуот анжумани ҳам ўтказди. Марказий Осиёга ташриф санаси Украина урушига 1 йил тўлиши билан боғлиқлигига урғу бериб ўтди. Биз Марказий Осиё давлатларининг яхлитлиги ва суверенитетини қўллаб-қувватлаймиз, деган жумлани айтди. Украинани қўллаш даражаси жудаям юқори ҳозирги кунда. Назарий жиҳатдан Россия Марказий Осиёга таҳдид қиладиган бўлса, АҚШ Украина даражасида қўллай оладими?
— Украинани қўллаш даражаси юқори эканига сабаб Украина кейинги 30 йилда халқаро майдонда ўзининг алоҳида субъектив курсга эга давлат эканини парваришлаб борди. Лекин коллектив Ғарбнинг минтақага эътибори нисбатан паст. Одатда давлатлар ташқи дунё билан савдолашишни билса, ўз қадр-қимматини кўрсата олса, у ёки бу манфаатдор тарафлардан тўлиқ қўлловга эришади. Украинанинг энг катта ютуғи ҳам, муаммоси ҳам НАТОга аъзо бўлишни стратегик мақсад қилиб қўйганида. Марказий Осиёда бирорта давлат НАТОга аъзо бўлиш масаласини ошкора ёки яширинча қўйгани йўқ ва бу билан Россиянинг минтақага алоҳида тажовузи кутилаётгани йўқ. Лекин шундай бўлса ҳам, Қозоғистон ва Россия ўртасида маълум бир нуқталар мавжуд, 2021 йилдаги Путиннинг интервьюси ҳаммамизнинг эсимизда. Яъни СССРга кичик бўлиб кириб, катта рус ҳудудларини олиб чиқиб кетган давлатлар бор, деганда Қозоғистонни назарда тутган эди. Россия билан Қозоғистон мавқейи, позицияси мутлақ бир-бирига тўғри келмайди.
Агар Россия минтақамизга тажовуз қилса, биринчи бўлиб ёрдамга келадиган давлат Туркия бўлса керак, менимча. Чунки Туркия минтақа билан муносабатларни ниҳоятда юқори даражада қадрлайди. Жумладан, халқи туркий бўлмаган Тожикистон билан ҳам муносабатлари жуда ижобий. Тожикистоннинг Эрон билан муносабатларидан кўра Туркия билан муносабати яхшироқ.
Агар тажовуз бўлса, 5 давлат, айниқса Ўзбекистон ва Қозоғистон бир-бирини қай даражада қўллаб-қувватлай олади ва бунинг учун амалий қадамлар нималардан иборат бўлади, деган савол туради. Ҳозирда бунга жавоб бериш имконсиз. Агар минтақага тажовуз бўлса, биринчи давлат Қозоғистонга бўлади. Чунки россиялик сиёсатшунос ва экспертлар мақолаларини ўқиб борамиз, уларда Қозоғистонга нисбатан ёвқараш бор ва бу қарашлар кучайиб боряпти. Бир қанча экспертлар айтадики, сўнгги йилларда Марказий Осиёдаги англосаксон (АҚШ, Буюк Британия) манфаатларини ўзида ифодаловчи биринчи давлат Қозоғистон. Россияда бундай пропаганда борган сари кучайиб, кристаллашиб боради ва бу Кремлнинг қарашларини англатади. Ҳозирги кунда эҳтимоли кам, лекин Қозоғистонга тажовуз бўлса, Украина урушидан сўнг Россияда ресурслар мавжуд эмас. Лекин айни пайтда бу икки давлат ўртасидаги совуқлик даражаси ошиб боряпти.
— Блинкен Остонада пайти Марказий Осиё ва АҚШ мулоқоти ҳам бўлди. Сиз бу мулоқотга қандай қарайсиз, келажаги борми? Қандайдир самаралар бўляптими Марказий Осиёда?
— Ҳар битта форум, йиғилишнинг ўз олдига қўйган мақсадлари бўлади. Яъни бешта давлатнинг АҚШ билан мулоқотларини таъминлаб турувчи, фикр алмашувчи, минтақанинг геосиёсий йўналишларига АҚШ томонидан таъсир қилувчи қандайдир формат бўлиши керак. 2022 йилда Тожикистон президентнинг Путин билан учрашувдаги интервьюсини эсласак, унда C5+1'лар кўпайиб кетди, АҚШ, Россия, Покистон, Туркиялар билан ҳам бор, лекин бу форматлар ўз вазифасини бажара олмаяпти, деган эди. Лекин Америка минтақа давлатларининг ҳудудий яхлитлиги, суверенитетини алоҳида урғулайди, чунки мана шу қадриятларга таҳдидлар мавжуд. Юқорида айтганимдек, Қозоғистоннинг ҳудудий яхлитлиги таҳдид остида. Ўзбекистон билан Россия ўртасида бу масалалар алоҳида расмийлаштирилмаган. Сиёсий элитамизда 2002 йиллардан бери хавотир мавжуд, аслида ундан олдин ҳам бўлган. Ўйлайманки, бошқа давлатларга нисбатан ҳам у ёки бу босим воситалари бор Россияда. Чунки Россия нимадир таклиф қилиб эмас, қандайдир таҳдидларни парваришлаб ўз мақсадига эришадиган давлат. Яъни унинг геосиёсий оҳангида катта бир ресурслар таклиф қилиш эмас, маҳрум қилиш сиёсий стили Россия тафаккурида жудаям кучли.
Шундан келиб чиқиб, C5+1 АҚШ мулоқотларида жудаям глобал бўлмаган, маълум бир чегаралар билан белгиланган мулоқот ва фикр алмашиш, минтақа ва АҚШ муносабатларини парваришлаш вазифаси бор. Менинг назаримда, бу формат ўзини оқлаяпти.
Тўлиқ интервюни юқоридаги видео орқали томоша қилишингиз мумкин.
Фаррух Абсаттаров суҳбатлашди
Тасвирчи ва монтаж устаси Нуриддин Нурсаидов
