Бугун, 4 апрел куни Финландия НАТОнинг 31-аъзоси бўлгани расман эълон қилинди. Шу тариқа, НАТО–Россия чегараси 1300 километрга узайди. Ҳозирда Швеция ва яна бир нечта давлат ҳам алянсга аъзолик йўлидан кетяпти.
Нега кейинги икки аср давомида Россияга нейтрал бўлиб келган Финландия, кейинги бир йил ичида НАТОга шошилинч равишда аъзо бўлди?
2021 йил 15 декабрда Владимир Путин кутилмаган ультиматум билан чиқди. Ультиматум АҚШ ва НАТОга қарши қаратилган эди. Ультиматумга кўра, АҚШ ҳеч бир постсовет давлатида ҳарбий база очмаслиги керак, ҳарбий-хавфсизлик ҳамкорлиги қилмаслиги керак; қолаверса, НАТО кенгаймаслиги, аксинча, 1997 йилги чегараларига қайтиши керак. Бу дегани, НАТОдан янги аъзоларни ҳам ўз сафидан чиқариш талаб қилинган эди. Табиий, бу талабларни АҚШ ҳам, НАТО ҳам қабул қилмас эди. Путиннинг ўзи ҳам бу талаблар қабул қилинмаслигини яхши тасаввур қилган.
Лекин, бу талабларнинг “ультиматум” дейилишига асосий сабаб – бу пайтда Россиянинг катта ҳарбий қўшинлари Украина чегарасига олиб келиб қўйилган эди. Орадан икки ой ўтиб, 2022 йилнинг 24 февралида Россия Украинага бостириб киради, ва катта уруш бошланади.
НАТО – бу коллектив мудофаа ташкилоти. Яъни, ҳарбий блок. НАТО низомининг 5-моддасига кўра, агар ташқи дунёдан кимдир ташкилотга аъзо давлатлардан биттасига ҳужум қилса, қолганларига ҳам ҳужум қилган ҳисобланади ва коллектив мудофаа қилиш мажбурияти ҳаммага юкланади.
Собиқ СССР қулаганидан кейин, НАТО ўзининг тарихий вазифасини бажариб бўлганди. СССР ва у билан бирга социалистик лагер қулаганди. 1990-йиллар НАТО учун янги мақсад ва вазифалар излаш даври бўлди. Қисқа вақт НАТО диний экстремизм ва терроризм билан курашишни ўз олдига мақсад қилади. Лекин бу муаммонинг таҳдид даражаси анча бўрттирилган эди. Кейинроқ НАТО киберхавфсизлик ва бошқа таҳдидлар билан курашишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди.
1999 йилнинг декабрида Россия ҳокимиятига келган В.Путиннинг НАТО билан муносабатлари 2000-йиллар ўрталарига қадар жуда ижобий эди. НАТО-Россия ҳамкорлик кенгаши бор эди. В.Путин НАТОнинг саммитларида доимий меҳмон эди. Ушбу ташкилот раҳбарлари Путинни дўст сифатида кўришарди. Лекин, 2004-07 йилларда В.Путиннинг НАТО ва коллектив ғарбга қарашлари ўзгариб борди.
Бир томондан, Россия нефтдан жуда катта даромад орттира бошлади. Агар 2003 йилда бир бочка (баррел) нефть 25-32 доллар турган бўлса, 2005-08 йилларга келиб, 50-90 долларгача кўтарилди. Дунёда нефт нархининг ошиши билан бирга, Путиннинг империячилик иштаҳаси ҳам ошиб борди.
2008 йилда Путин Грузияга бостириб киради ва у ердаги икки ҳудуднинг сепаратистик сиёсатчиларини қўллаб-қувватлайди. Украинанинг ҳам Европа Иттифоқи ҳамда НАТОга интилишлари билан курашиш, Киевни Россияга боғлаб туриш учун катта лойиҳаларни амалга оширади.
Россия 2014 йилда Украинанинг Қрим яриморолини аннексия қилади. Бу иш ҳам, бошқа кўплари каби, халқаро майдонда “ютиб юборилади”. Ва натижада, 2022 йилнинг 24 февралида Россия Украинага катта армия билан бостириб киради. Лекин, бу урушдан олдин ҳам, Путин ва бошқа рус мутасаддилари Украинага ҳеч бир шароитда бостириб кирмаслигини айтишган эди. Халқаро ҳамжамият жуда қўпол шаклда алданган эди.
Финландия ва Швеция давлатлари, ҳаттоки СССРнинг энг агрессив даражага чиққан даврларида ҳам НАТОга интилишмаган эди. Финландиялашув (Финландизация) деган атама бор. Мазмуни – Финландия каби нейтрал бўлиш, дегани. Собиқ СССР даврида ҳам Финландия ғарб давлатлари билан ҳам, СССР билан ҳам ишончли муносабатларда бўлган, савдо-иқтисодий алоқалари юқори бўлган.
Лекин, мана Путин томонидан НАТО ва АҚШга ультиматум қўйилиши, Украинага бостириб кириш фонида, ҳаттоки Финландия ҳам НАТОга шошилинч кирмоқда. Бу, В.Путиннинг нияти ва эришган натижалари бутунлай тескари эканини кўрсатади.
Агар ўзбекистонликлардан НАТО ҳақида сўралса, аксарият ватандошларимиз НАТОни “катта хавф” деб айтишса керак. Лекин, хавф айнан нимада эканини, ҳеч ким асослаб бера олмайди. Сабаби, Ўзбекистон ҳам, бутун Марказий Осиё минтақаси каби, Россия ахборот худудида, рус пропагандаси таъсири остида қолмоқда.
Аслида, Ўзбекистоннинг НАТО билан алоқалари, мустақилликдан кейиноқ бошланган эди. 1991 йил сентябрда мустақиллигини эълон қилган Ўзбекистон, ўша йилнинг декабридаёқ НАТОнинг Ҳамкорлик Кенгаши дастурида иштирок этиб бошлаган эди. 1994 йилда Ўзбекистон НАТОнинг Тинчлик учун ҳамкорлик лойиҳасига қўшилади. 1996 йилда эса Ўзбекистон билан НАТО ўртасида якка тартибдаги ҳамкорлик дастури имзоланади.
2002 йилга келиб, Ўзбекистон билан НАТО ўртасидаги ҳамкорлик энг юқори нуқтага чиқади. Ўзбекистон АҚШ ва НАТОга аъзо давлатларга, Афғонистондаги операцияларни бажариш мақсадида иккита ҳарбий база тақдим қилади: Қарши/Хонобод ва Термиз. Қолаверса, АҚШ билан стратегик шериклик келишувига биноан, Ўзбекистон мудофаа ва ҳарбий техника тизими НАТО стандартларига ўта бошлайди. Ўзбекистонлик ҳарбийларни тайёрлашда Туркия, Италия, Германия ва АҚШ давлатлари ҳарбий мутахассислари ёрдам бериши йўлга қўйилади.
2005 йил май воқеалари ортидан, Ўзбекистоннинг НАТО билан алоқалари тушиб кетади. Орадан уч-тўрт йил ўтиб, 2009 йилда Ўзбекистон, Россия ва бошқа давлатлар қатори “Шимолий маршрут” лойиҳасига қўшилади.
Биринчи маъмурият даврида, Ўзбекистон ўзининг хавфсизлигини таъминлаш йўлида, НАТО билан ҳамкорликни муҳим вектор сифатида кўрар эди. Лекин, бугунги кунда Ўзбекистоннинг нейтраллиги, НАТО билан ҳам, бошқа ҳарбий блоклар ва ҳарбий ҳамкорлик борасида ҳам, бошқа векторни кўрсатади. Бугунги геосиёсий турбулентлик, беқарорлик даврида, Ўзбекистон ўзининг хавфсизлиги, барқарорлиги ва геосиёсий мустақиллигини таъминлаш учун, томонлардан бирига қўшилишни эмас, зиддиятларга имкон бермаслик ва нейтрал туришни энг тўғри тактика сифатида кўради.
Ўзбекистон ва МО минтақаси учун, НАТО ва унинг кенгайиши – таҳдид эмас. Лекин НАТОга яқинлашиш – Россия томонидан “душманлик акти” сифатида қабул қилинар экан, бу яқинлашув беқарорликка сабаб бўлувчи омил сифатида кўрилади. Шунинг учун, Ўзбекистон мудофаа доктринасига кўра, расмий Тошкент ҳарбий блокларга қўшилмайди, ва ташқи дунёдаги тинчликпарвар ёки ҳарбий операцияларда иштирок этмайди. Бу билан, Ўзбекистон КХШТга ҳам, НАТОга ҳам бир хил мужда йўллайди: мен бу ташкилотларга аъзо бўлмайман!
Камолиддин Раббимов,
сиёсатшунос
