Талаба нечта жойда ишлаши мумкин, иш берувчи талабани қабул қилишдан бош тортса нима қилиш керак, кимларга фақат битирувчи курслигида ишлашга рухсат берилган? Талабаларнинг ишга жойлашиш жараёнида билиши керак бўлган ҳуқуқлари ҳақида Тошкент давлат юридик университети меҳнат ҳуқуқи кафедраси катта ўқитувчиси Муҳаммадамин Каримжонов батафсил маълумот берди.
Талаба ишлаши ҳақида қонунчиликда нима дейилади?
Талаба ўқишдан бўш вақти бемалол ишлаши мумкин. Меҳнат кодексининг 383-моддасига кўра, иш берувчи меҳнат шартномаси бўйича ишдан ажралмаган ҳолда таълим ташкилотларида ўқитилаётган, қайта тайёрлашдан ёки малака оширишдан ўтаётган, шунингдек ишлаб чиқариш таълимини ўтаётган ходимларга иш ва ўқишни бирга олиб бориш учун зарур шарт-шароитларни яратиши шарт.
“Олий ва ўрта-махсус таълим вазирининг “Олий таълим тўғрисида”ги низомида кундузги таълимдаги талабалар ўқишдан бўш вақтларида куннинг иккинчи ярмида олий ўқув юрти ва бошқа ташкилотларда меҳнат шартномаси тузган ҳолда ишлашлари мумкинлиги айтилган. Лекин буни иш берувчилар талабаларга фақат куннинг иккинчи ярмидагина ишлашга рухсат берилган деб тушунмаслиги керак. Чунки бошқа юқори турувчи ва устувор қонун ҳужжатларидаги умумнормалар ҳар қандай шахсларнинг, жумладан, талабаларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқини ҳам бирдек эътироф этади.
Талаба нечанчи курсдан таълим олаётган ўз мутахассислиги бўйича ишлаши мумкин?
Вазирлар Маҳкамасининг 2005 йил 21 декабрдаги 275-сон қарори тегишли низомига кўра, ОТМнинг кундузги, кечки, сиртқи таълим шаклларининг педагогика йўналишларида ўқиётган шахслар 3-курсдан бошлаб ўқишига халақит бермаган ҳолда педагоглик ишини амалга ошириш учун умумтаълим муассасаларида асосий иш жойи сифатида ишга қабул қилиниши мумкин ва уларга ўрта махсус, касбий маълумотга эга бўлган тегишли лавозимдаги ходимнинг базавий тариф ставкаси сингари базавий тариф ставкаси белгиланади. Бу ВМнинг 2018 йил 5 январдаги 10-сон қарорида ҳам келтириб ўтилган.
Юридик ва соғлиқни сақлаш соҳаси талабалари-чи?
Президентнинг 2017 йил 19 январдаги ПҚ-2733-сон қарорига кўра, юрисконсул ёрдамчиси лавозимида олий ёки ўрта махсус юридик маълумотга эга бўлган ёки Тошкент давлат юридик университети ҳузуридаги Юридик кадрларни халқаро стандартлар бўйича профессионал ўқитиш марказида юридик мутахассислик бўйича қайта тайёрлаш курсларини тамомлаган ва белгиланган намунадаги дипломни олган шахс, шунингдек, олий таълим муассасасининг юриспруденция мутахассислиги бўйича таҳсил олаётган бакалавриат босқичининг битирувчи курси талабаси ёки магистранти ишлаши мумкин.
Президентнинг 2023 йил 8 майдаги “Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясини амалга ошириш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармонида адвокатура соҳасига ёш кадрларни фаол жалб қилиш мақсадида 2023 йил 1 сентябрдан бошлаб олий таълим ташкилотлари юриспруденция йўналишида таҳсил олаётган битирувчи курс талабаларига адвокатлик тузилмаларида меҳнат қонунчилигига мувофиқ ўқишдан бўш вақтда адвокат ёрдамчиси сифатида иш фаолиятини олиб боришга рухсат этилиши белгиланди.
ВМнинг 2009 йил 18 декабрдаги 319-сон қарорига 2-илова “Клиник ординатура тўғрисида”ги низомига кўра, ўқитишнинг иккинчи йилидаги таълим дастурини муваффақиятли ўзлаштирган клиник ординаторлар раҳбарларининг ёзма тавсияномаси асосида меҳнат шартномаси бўйича соҳа бўлимларида тунги навбатчилик қилиш ёки ўқишдан ташқари вақтда мутахассислиги бўйича ишлаш ҳуқуқига эгадирлар.
Буни фақат 3-курс ёки битирувчи курс талабалари ишлаши мумкин экан-да, бошқа курс ёки йўналишларда ўқиётганлар ишлай олмайди деб тушунмаслик керак. Юқорида таҳлил қилинган педагогика ва юриспруденция йўналиши талабалари айнан 3-курс ёки битирувчи курсдан таълим олаётган ўз мутахассисликлари бўйича ишлашлари мумкин.
Қайси касбга қандай маълумот зарур эканини қандай билса бўлади?
Ўзбекистон стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш агентлигининг “Хизматчиларнинг асосий лавозимлари ва ишчилар касблари классификатори (ХАЛИКК-2020)” қарорида ишчи касб ва хизматчиларнинг асосий лавозимларига маълумотнинг энг паст даражасига қўйиладиган талаблар белгиланган. Демак, мана шу классификатордан касбларга қўйилган маълумотнинг энг паст даражасини билиб олишингиз мумкин.
Бундан ташқари, вазирлик ва идораларнинг ҳужжатларида ҳам тегишли соҳалар бўйича малака тавсифлари белгилаб берилади.
Иш берувчи талабани ишга олишдан бош тортса нима қилиш керак?
Бу ҳолатда сиз рад этиш сабабини билиш ҳуқуқига эгасиз. Меҳнат кодексининг 119-моддасига кўра, ишга қабул қилиш рад этилган тақдирда, иш берувчи ишга қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор шахс томонидан имзоланган ишга қабул қилишни рад этиш сабабларининг ёзма асосини ишга қабул қилиниши рад этилган шахснинг талабига кўра 3 кунлик муддатда тақдим этиши шарт. Ёзма асосни беришни рад этиш ишга қабул қилиш қонунга хилоф равишда рад этилганлиги устидан шикоят қилинишига монелик қилмайди.
Агар иш берувчи сизни асоссиз равишда ишга олмаган ёки иш ўринларини яширган бўлса маъмурий, ҳаттоки жиноий жавобгарликкача тортилади. Шундай вазиятга дуч келсангиз, 1000 ёки +99871 210 00 00 (Президент виртуал қабулхонаси), +99871 200 06 00 (Камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазирлиги) 1007 (Бош прокуратура), 1008 (Адлия вазирлиги) ишонч рақамларига телефон қилишингиз мумкин.
Талаба тўлиқ 1 ставка ишласа бўладими?
Юқорида айтганимиздек, талаба фақат ўқишдан бўш вақтида ишлаши мумкин. Яъни талабанинг ўқиши иш кунининг (сменанинг) белгиланган давомийлигига тўғри келмаслиги лозим. Агар қонунчилик талабларига қатъий риоя этилса, ташкилотдаги иш вақти режими тўғри келса талабанинг тўлиқ ставка ишлашига ҳеч қандай тақиқ мавжуд эмас.
Шунингдек, МК 193-моддасига кўра, ходим ва иш берувчи ўзаро келишиб мослашувчан иш вақти режимини белгилаб олишлари мумкин.
Диққат! Бунда бир шартга риоя этилиши керак! Иш ўқишдан бўш вақтда бажарилиши шарт. Ушбу талабни меҳнат шартномасида ёки меҳнат шартномасига доир қўшимча келишувда мустаҳкамлаш лозим.
Талаба фақат ўриндошлик асосида ишлайдими?
Ҳақиқатан ҳам айрим иш берувчилар талабаларни фақат ўриндошлик асосида ишга олиш керак деб ҳисоблашади. Бу мутлақо хато. МК 432-моддасига кўра, ўриндошлик асосида ишлаш ходимнинг ўзининг асосий ишидан ташқари алоҳида меҳнат шартномаси шартлари бўйича асосий ишидан бўш вақтида бошқа мунтазам ҳақ тўланадиган ишни бажаришидир.
Шунингдек, ВМнинг 2012 йил 18 октябрдаги 297-сон қарори иловасига кўра, ўриндошлик асосида ишлаш — ходимнинг ўзининг асосий ишини бажаришидан ташқари асосий ишидан бўш вақтида меҳнат шартномаси асосида бошқа ҳақ тўланадиган ишни бажариши. Талабанинг таълим олиш жараёни меҳнат фаолияти ҳисобланмайди.
Демак, талаба меҳнат шартномаси асосида ишлаётган ва меҳнат дафтарчаси юритилаётган ташкилот унинг асосий иш жойи ҳисобланади.
Талаба бир нечта жойда ишласа бўладими?
Ҳа, юқорида таъкидлаб ўтилган меҳнат қонунчилиги талабларига риоя қилган ҳолда талаба ўқишдан ва асосий иш жойидан бўш вақти, бошқа ташкилотларда ўриндошлик асосида ҳам ишлаши мумкин. Яъни қонунчиликда иш жойлари сонига чеклов қўйилмаган, балки иш вақтининг давомийлигига чеклов белгиланган. Яъни талаба ўқишдан ва асосий ишини бажаришдан бўш вақтда, назарий жиҳатдан 2 та ташкилотда 0.25 ставкадан ҳам ишлаши мумкин. Бунинг учун эса ўриндошлик асосида ишга кираётган жойга асосий иш жойидан маълумотнома тақдим қилинади.
Диққат! Агар талаба ўн саккиз ёшга тўлмаган шахс бўлса ўриндошлик асосида ишлаши тақиқланади.
Талабалик даври меҳнат стажига кирадими?
Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги қонунининг 37-моддасида иш стажига қўшиб ҳисобланадиган меҳнат фаолияти турлари санаб ўтилган. Мазкур қонуннинг “э” бандига кўра олий таълим муассасаларида, аспирантурада, стажёр-тадқиқотчи-изланувчилар институтида, катта илмий ходим-изланувчилар институтида, таянч докторантурада, докторантурада ва клиник ординатурада кундузги ўқиш, шу жумладан чет элда ўқиш умумий иш стажи камида 7 йил бўлган тақдирда иш стажига қўшиб ҳисобланади. Яъни эркаклар 60, аёллар 55 ёшгача камида 7 йил иш стажига эга бўлса, шундагина олий таълим муассасаларида ўқиган давр иш стажига қўшиб ҳисобланади. Ногирон бўлиб қолган шахслар стажига эса кўрсатиб ўтилган стаж муддатидан қатъи назар қўшилади.
Талабани синов билан ишга олиш тўғрими?
МК 129-моддаси 3-қисмига кўра, ишга қабул қилинганда дастлабки синов белгиланмайдиган тоифалар кўрсатилган. Улар билан бу ерда танишиш мумкин.
Агар талаба қонуннинг шу қисмидаги дастлабки синов белгиланмайдиган ходимлар тоифасига кирмаса, ушбу талабага дастлабки синов белгиланиши мумкин.
Талаба билан муддатли меҳнат шартномаси тузилиши тўғрими?
Агар муддатли меҳнат шартномаси МК 112 ёки 113-моддаси қоидаларини ҳисобга олган ҳолда тузилган бўлса, ходим билан ушбу шартномани тузиш асослидир. Белгиланган муддатга тузилган меҳнат шартномаси бунинг учун МК 112 ёки 113-моддасида назарда тутилган етарли асослар мавжуд бўлмаганда номуайян муддатга тузилган деб ҳисобланади.
Масалан, МК 113-моддасига кўра, кундузги ўқитиш шакли бўйича таълим олаётган шахслар билан ходим ва иш берувчи ўртасидаги келишувга кўра муддатли меҳнат шартномаси тузилиши мумкин.
Талабага ҳам декрет таътили ва пули бериладими?
Агар талаба меҳнат шартномаси асосида ишлайдиган бўлса, иш жойидан ҳомиладорлик ва туғиш таътиллари берилиб, давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақа тўланади.
Агар талаба ҳеч қаерда ишламай, фақат ўқиётган бўлса унга декрет пули тўланмайди, лекин қонунчилик ҳужжатларида белгиланган ҳомиладорлик ва туғиш, шунингдек, болаларни парвариш қилиш таътиллари муддатига академик таътил берилиши мумкин.
Агар талаба иш топа олмаса, унга ҳам ишсизлик нафақаси тўланадими?
“Аҳоли бандлиги тўғрисида”ги қонуннинг 45-моддасига кўра, таълим муассасаларида ва ташкилотларида ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда таҳсил олаётган шахслар, бундан таълимнинг сиртқи шаклида таҳсил олаётганлар мустасно ишсиз деб эътироф этилмайди.
Талабалар учун меҳнат қонунчилигида имтиёзлар назарда тутилганми?
МК 383-моддасига кўра, иш берувчи меҳнат шартномаси бўйича ишдан ажралмаган ҳолда таълим ташкилотларида ўқитилаётган, қайта тайёрлашдан ёки малака оширишдан ўтаётган, шунингдек ишлаб чиқариш таълимини ўтаётган ходимларга иш ва ўқишни бирга олиб бориш учун зарур шарт-шароитларни яратиши шарт.
МК 23-боби 383, 385, 386-387-моддалари ишни таълим билан бирга олиб борувчи ходимлар учун кафолатлар ва компенсациялар бериш тартибини белгилаб беради.
МК 67-моддасига кўра, жамоа шартномасида ишни таълим билан қўшиб олиб бораётган ходимлар учун алоҳида имтиёз ва компенсациялар, масалан, ташкилотнинг иқтисодий имкониятлари ҳисобга олинган ҳолда ўқиш харажатларини тўлаб бериш назарда тутилиши мумкин.
227, 228-моддаларда меҳнат таътили, 386-моддада сиртқи ва кечкида ўқиётганлар учун таътил ҳақида батафсил билиш олиш мумкин.
2-мутахассислик бўйича бакалавр сиртқига ўқиётганларга ҳам иш жойида кафолат ва компенсациялар тақдим қилинадими?
МКнинг 385 ва 386-моддаларидан келиб чиқилса, техникумни тугатган ходим кечки ёки сиртқи бакалаврга кирса, кафолатлар тақдим қилинади. 2-марта бакалаврга кирса, кафолатлар тақдим қилинмайди.
МК 385-моддасидаги кафолатлар фақат кечки ёки сиртқи таълим шакли бўйича таълим олаётган ходимлар учун тақдим қилинади, кундузги ёки масофавий таълим шаклидаги ходимларга тақдим этилмайди. Лекин ташкилотнинг меҳнат ҳақидаги бошқа ҳуқуқий ҳужжатларида, масалан, жамоа шартномасида ушбу тоифа ходимларга ҳам кафолатлар тақдим қилиниши мумкин. Вазирлар Маҳкамасининг 2022 йил 3 октябрдаги 559-сон қарорига илова “Олий таълим ташкилотларида масофавий таълимни ташкил этиш тартиби тўғрисида”ги низомнинг 22-бандига кўра, иш фаолиятини масофавий таълим билан қўшиб олиб бораётган талабаларга семестр охирида якуний баҳолашдан ўтиш, битирувчиларга эса якуний давлат аттестациясини топшириш, битирув малакавий ва магистрлик ишини ҳимоя қилиш учун камида 15 календар кун муддатга иш ҳақи сақланган ҳолда таътил берилади.
