“Мактабларда кимё дарси 40-45 дақиқа давом этади, бу вақт ичида кимёвий реакциялар билан ишлаш, ҳар бир ўқувчини жараёнга қамраб олиш қийин. Бирон тажриба ўтказиш учун етарли вақт. Бу ишни бир синфда 30 тадан ошиқ ўқувчи бўлган дарс жараёнида бажариш қийин”. Kun.uz’нинг навбатдаги қаҳрамони 20 ёшида олийгоҳ талабаларига дарс бераётган Зуҳра Маҳкамова.
Зуҳра Маҳкамова, 20 ёш. 2021 йилда 13 та олий таълим даргоҳига грант асосида ўқишга кирган. Ҳозирда Д.И.Менделеев номидаги Россия кимё-технология университетининг Тошкент шаҳридаги филиали 3-босқич талабаси. 3 йилдан буён кимё фанидан дарс беради. «Mendeleyev kids» ҳамда «Химия в колбе» лойиҳалари муаллифи. Kun.uz мухбири билан суҳбатда Зуҳра умумтаълим мактабларидаги кимё дарслари нима сабабдан ўқувчиларни қизиқтира олмаслигини тушунтирган. Ёш педагог сифатида тенгдошлари орасида илмнинг қадри тушиб кетаётганига алоҳида тўхталиб ўтган.
Эришиш осон бўлган марра мен учун эмас
Дадам доим «қиз болани ўқитсанг, бутун авлодингни ўқитган бўласан, ўғил болани ўқитсанг – оилангни ўқитасан» дейдилар. Бизнинг оилада қиз боланинг илм олишига кучли эътибор берилади. Ўқиш пайтида бошқа тенгдошларим каби кўча айлангим, телефон, компьютер ўйнаганим келган, бироқ ота-онам таълим олишимни қаттиқ назорат қилган. Дадам доим бизни билим олишга руҳлантириб турган. Оиламизда «эришиш осон бўлган нарса биз учун эмас», деган шиоримиз бор, шунинг учун доим қийин нарсаларни қўлга киритишга ҳаракат қилганмиз. Бошида қийин бўлиб, кейинчалик ҳаракат билан эришилган нарса жуда гўзал бўлади…
Тўғри, бошида кимёни тушуниш осон бўлмади, баъзи вақтларда, ҳатто, тўгараклардан уйга берилган вазифаларни бажара олмай, йиғлаб ҳам чиқар эдим. Олийгоҳга қабул қилингунча ўндан ортиқ устозларда ўқидим, уларнинг методикасини ўргандим. Ҳаракатлар ва изланишлар натижасида бугун кимё менинг ҳаётимга айланди.
Ўзим тенгиларга дарс ўтиш қийин бўлган
8-синф пайтимда онам кимё тўгарагига олиб борган, лекин ҳеч нарсани тушунмаганман ва ўқимайман деганман. Бир йил жуда паст кўрсаткичларда фанни ўзлаштирганман. Аммо шунга қарамасдан тинимсиз изландим ва 17 ёшимдан дарс ўтишни йўлга қўйдим. Ўзим тенгиларга дарс бериш осон бўлмаган. Бошида ўқувчиларимдан ёшимни яширардим, чунки баъзи ўқувчилар улар билан тенг ёки улардан кичкина эканлигимни билишса, гапларимга қулоқ солиши қийин бўлиб қолар эди. Айримлар дарсга йиғлаб, хархаша билан келарди, уларни овутиб, дарсга жалб қилиш учун ҳам катта энергия сарфлашим керак бўларди. Айрим ўқувчилар эса дарсларга ўзи хоҳламасдан, ота-онаси мажбурлагани учун келишарди. Уларнинг кўнглига йўл топиб, дарс жараёнига қизиқтириш алоҳида санъатни, чуқур психологик билимни талаб қиларди.
Кимё сериаллардан кўра қизиқроқ
Одатда, кимёвий жараёнлар, реакцияларни кўпроқ кино-сериаллардаги воқеаларга қиёслаб тушунтираман. Бу ўқувчиларимга ёқади ва шунинг учун дарсларимни яхши кўришади.
Ёшлар орасида кимёга қизиқиш даражасини оширишни ўз олдимга мақсад қилиб олганман. Ҳозирда кимё бўйича «Mendeleyev kids» ҳамда «Химия в колбе» лойиҳаларини йўлга қўйганмиз. Ўзим иккала лойиҳанинг ҳам раҳбариман. «Mendeleyev kids» лойиҳасида 6 ёшдан 18 ёшгача бўлган болаларга кимё бўйича дастлабки тушунчаларни ўргатамиз, турли хил кимёвий реакцияларни бажариб кўрамиз. Биласизми, ўз қўли билан қандайдир реакцияни қилиб кўрган бола кимёга қаттиқ қизиқиб қолади. Шу сабабли тўгарагимизга келаётганлар сони ошиб бормоқда. Алоҳида таъкидлашим жоиз, 1,5 йил ичида 3 мингга яқин болаларни лойиҳага қабул қилиб, кўплаб болаларни кимёга қизиқтира олдик ва бу бизнинг фахрланарли ютуғимиздир.
«Химия в колбе» лойиҳаси эса фақат қизлар учун мўлжалланган. Унда ҳар ҳафтада бир маротаба қизлар учун кимё фани бўйича бепул мастер-класслар ташкил этилади.
Атрофимиздаги ҳамма нарса аслида кимё. Баъзилар кимё деса, маълум доирадаги тушунчаларни тушунишади. Бироқ ҳар бир нарса кимёвий таркибга, реакцияга эга. Ҳаётимизнинг ўзи тўлиқ кимёвий жараёнлардан иборат. Энг биринчи лаборатория – бу ошхона, энг биринчи кимёгар эса аёл киши, деган гап ҳам бежиз айтилмаган.
Ўқувчиларга нимадир ўргатсам, тушунмаганини тушунтирсам, шундан маза қиламан. Дафтарларига эслатмалар ёздираётганимда ҳам сўзларни қизиқарли қилиб айтишга ҳаракат қиламан. Улар хурсанд бўлиб, кайфияти кўтарилса, бундан менам хурсанд бўлиб кетаман. Одатда, дарсларга чарчаб кириб, чиқаётганда ҳордиқ олиб чиқаман.
Кимё бўйича мактаб дарсликлари – мураккаб
Мактабларда кимё дарси 40-45 дақиқа давом этади, бу вақт ичида кимёвий реакциялар билан ишлаш, ҳар бир ўқувчини жараёнга қамраб олиш қийин. Масалан, бирон бир реакция қилиб кўрмоқчи бўлсангиз, унга етарли вақт керак, реагентлар атроф ва ўқувчиларга зарар етказмаслиги учун реакция жараёнларини бошидан охиригача кузатиб, назорат қилиб туриш лозим. Бу ишни бир синфда 30 тадан ошиқ ўқувчилар бўлган дарс жараёнида бажариб кўриш – бироз ноқулай.
Мактабларда назарияга кўпроқ эътибор қаратилади, натижада ўқувчилар кимёга қизиқишмайди. Менимча, дарсликларни осонлаштириш керак. 7-синф бола китобдаги мураккабликларни кўриб, ўқигиси келмай қолади. Кузатувларимдан хулоса чиқариб, ҳозирда ўзим кимё бўйича айнан болаларга мўлжаллаб китоб ёзяпман, яқин бир ойларда нашрдан чиқади. Бошида китобга муҳаррир топиш қийин бўлди – янгича йўналиш бўлгани учун. Китобда кимёвий назарийлар содда тилда ёзилган, дизайн болаларни қизиқтира оладиган даражада ранг-баранг ишлаб чиқилган.
Илмнинг қадри тушиб кетяпти
Нимагадир бугун ёшлар жамиятида яхши кийинган одам илмли одамдан кўра ҳурматлироқ бўлиб бормоқда. Илмнинг қадри тушиб кетган. Тенгдошларим кам ишлаб, кўпроқ пул топишга ҳаракат қилади. Илм йўлида оз меҳнат қилиб, катта даромад топиб бўлмайди, илмнинг ўзига яраша заҳмати, меҳнати бор. Ёшлар ўртасида кимёни тарғиб қилишни яхши кўраман, ҳозир ҳам кўпроқ шу иш билан шуғулланяпман. Одамларга кимё фанининг қизиқ эканини кўрсатиш, шу соҳа бўйича билимларини ошириш – асосий мақсадим. Кўп оилаларда кимё технология қизлар учун эмас, деган қараш ҳам бор, шу стереотипни парчалаб ташлаш ҳаракатидаман.
Соҳани яхши билсангиз, ойига 20 000 долларгача даромад топасиз
Ўзбекистонда кимё технологиялари бўйича яхши мутахассис кам, соҳадаги кадрлар бозорида рақобат деярли йўқ. Кимёни яхши ўзлаштириб, бу соҳада бемалол катта даромад топса бўлади, масалан, бошланишига 3 миллион сўмдан тажриба ва малакага қараб 20 000 долларгача.
Ўз мақсадингиз бўлмаса, ўзгалар мақсади учун ишлайсиз
Кўпчилик бировнинг мақсадлари билан яшайди. Кимдир машина олса, мен ҳам шунақа машина харид қиламан дейди, ўзгалар айфон олса, мен ҳам шундан оламан дейди. Бироқ мен учун ҳеч қачон машина, уй олиш кабилар мақсад бўлмаган, булар катта марра эмас. Фикримча, ҳаётда ҳар бир одам ўзидан яхши иш қолдиришга уриниши керак. Бу йўлда инсоннинг ўзи истаётган ҳақиқий мақсадини топиши жуда ҳам муҳим.
Диёрахон Набижонова суҳбатлашди.
Оператор: Абдуқодир Тўлқинов
Монтаж устаси: Низомжон Тошпўлатов
