“Ватанпарвар”. Навалний қаттиқ режимдаги колонияда қандай қилиб китоб ёзишга муваффақ бўлди?

Навалнийнинг китоби ҳақида унинг жамоаси сиёсатчи қамоқда вафот этганидан кўп ўтмай эълон қилди.

“Мен уни унутмасликларини, бутун дунё бўйлаб одамлар — ҳатто уни аввалдан билганлар ҳам у ҳақида кўпроқ маълумот олишини хоҳлайман”, — деди Юлия Навалная BBC’га берган интервюсида. “Унинг болалик даври, қандай қилиб сиёсатчи ва Россия сиёсий мухолифати етакчисига айланиб қолгани, кўплаб одамлар унинг тарафдорига айланиб, қарашларини қўллаб-қувватлай бошлагани ҳақида билишларини, унинг овози ҳатто вафотидан кейин ҳам баланд жаранглаб туришини истайман”.

Навалний китоб ёзишга қачон қарор қилган?

Алексей Навалний китобининг автобиографик қисми устида 2020 йил кузида Германияда ишлай бошлаган. Ўша пайтда у ҳаётини хавф остида қолдирган “Новичок” билан заҳарланганидан сўнг соғлиғини тиклаётганди.

Томскдан Москвага кетаётган самолётда Навалний ўзини ёмон ҳис қилиб, ҳушидан кетади. У бир неча ҳафтадан кейингина ўзига келади.

“Ўлиш унчалик оғриқли эмас. Китобнинг биринчи жумласи ҳозир даҳшатли башоратдек туюлади”, — деб ёзди New York Times шарҳловчиси китоб ҳақидаги тақризида.

Аммо фақат бошланиши эмас, балки бутун китоб башорат бўлиб чиқди. Китоб ёзиш ташаббуси Навалнийнинг ўзидан чиққан.

“Умуман олганда, китоб менга жуда керак. Биринчидан, уни ёзишни жуда хоҳлайман, буларнинг барчасини ўзим бошладим ва айтадиган гапларим бор”, — дейди у. Ушбу парчани “Медиазона” нашр этди, уни сиёсатчи Россияда қамоқда ўтирганида ёзган.

Иккинчидан, унинг адабий агентлари “жуда мулойим ва хушмуомала тарзда” бўлса-да, буни тез-тез эслатиб туришини Навалний қувноқ оҳангда ёзган.

Аммо китоб устида ишлашга ундаган бошқа икки сабаб унинг ўзига ҳам “драматик” туюлган. У қамоқхонада ўлдирилиши мумкинлиги ҳақида биринчи бор очиқ-ойдин гапирган: “Агар мени бу ерда барибир йўқ қилиб юборишса, бу мен ҳақимдаги хотира бўлиб қолади”.

Навалний агар уни ўлдиришса, оиласи ҳеч бўлмаганда китоб муаллифига тўланадиган гонорар ва уни сотишдан келадиган фоизларни олади, деб ўйларди.

“Менимча, улар бўлиши керак. Агар кимёвий қурол билан қилинган сирли суиқасд, сўнг қамоқхонадаги фожиали ўлим китобларни сотишга сабаб бўлмаса, унда қандай китоблар сотилишини билмадим”, — дея яна ҳазиллашади Навалний. У ҳали олдинда айнан шу, энг ёмон сценарий кутиб турганини билмасди.

Энди Навалнийнинг китобига нафақат хотиралар, балки россиялик мухолифатчи сиёсатчининг сиёсий васияти сифатида қаралмоқда.

“Мен учун бу шунчаки китоб эмас, балки эримнинг сўнгги мактуби, унинг матонати, жасорати ва мамлакатимизнинг ёрқин келажагига ишончи ифодаси”, — деди Юлия Навалная.

Навалний китоб устида қандай ишлаган?

“Ватанпарвар” асари автобиографик қисм ҳамда Навалний асосан қамоқда ёзган кундалик қайдларидан ташкил топган. Бу материаллардан китоб яратишда Юлия Навалная, Алексийнинг сафдошлари ва ҳамкасблари ёрдам кўрсатган.

Сиёсатчи матбуот котиби Кира Ярмиш Алексей ўз таржимаи ҳоли устида ишлашни бошлагани ҳақида айтиб берганди. 2020 йил кузида Навалний ундан Москвадан Германияга учиб келишини ва ўзининг адабий котиби бўлишни сўрайди. У бўлажак китобнинг парчаларини унга айтиб турарди, чунки заҳарланиш оқибатлари туфайли Навалний узоқ вақт компютерда ишлашга жисмоний жиҳатдан қийналган. Бундай иш схемасини улар аввалроқ Ярмиш YouTube учун бўлажак роликлар сценарийларини ёзаётганида синаб кўришган.

“Алексейда равон гапириш истеъдоди бор эди. Менинг ишим унга етиб олиш ва баъзан: “Бу сўзни яқинда ишлатгандик” деб қўйишдан иборат эди”, — эслайди Ярмиш. “Россияга жўнаб кетгунимизча шу билан шуғулландик”.

Россияга қайтиб, ҳибсга олинганидан кейин Навалний қамоқхонада ўз хотираларини ёзишда давом этди, шунингдек, китобга киритилган қамоқхона кундаликларини ҳам ёзди. У ҳатто сюжет ва жанрнинг бундай ўзгариши устидан истеҳзо билан гапирди: “Қамоқхона кундаликлари — бу жуда кўп штампларга эга жанр, улардан фойдаланмаслик мумкин эмас”.

Навалнийнинг қамоқдаги ёзувларида ҳам колонияда вафот этиш эҳтимоли ҳақидаги фикрлар акс этган. New Yorker журнали китоб чиқишидан олдин эълон қилган ушбу ёзувларнинг бир қисмидан маълум бўлишича, Навалний нафақат ўзини қамоқда ўлдиришлари мумкинлигини ўйлаган, балки бу фикрларини колониядаги кам сонли учрашувларидан бирида хотинига ҳам айтган.

New York Times шарҳида айтилишича, кундалик учун сўнгги қайдлар Навалний томонидан 2022 йил сентябр ойида ёзилган. Бу пайтда қамоқ шароитларининг янада қаттиқлашиши туфайли бирор нарса ёзиш имконияти минимал даражага тушириб қўйилганди.

Қамоқхонада қандай қилиб китоб ёзиш мумкин?

Қамоқхонада китоб ёзиш Навалний тасаввур қилганидан ҳам қийинроқ бўлиб чиқди.

Китобида Навалний ҳазиллашиб, 2020 йил охирида нашриётчиларига Москвага қайтиш режаларини айтганда, мабодо қамоққа олинса, бу ишни тезроқ тугатиши мумкинлигини айтган: “Мени қамашса, сизлар учун яхшироқ бўлади. Бунда, албатта, ёзиш учун кўп вақтим бўларди”.

У қаттиқ янглишганини тан олди: аксинча, қамоқхонада ёзиш учун вақт топиш жуда қийин эди: “Менга ўхшаган “қизил зона”дагиларни доимо банд қилиб туришади. Бу ерда ёзиш у ёқда турсин, ўқишга ҳам вақт йўқ. Бу ерда сен ёнингда бир даста китоб турадиган ақлли маҳбус эмассан. Сен ҳўл мўйна қалпоқда доим қаёққадир саф тортиб кетаётган аҳмоқсан”.

2022 йил кузида Алексей мунтазам равишда ШИЗОга (тартибни бузган маҳбуслар учун жарима изолятори) юборила бошлади, у ерда ёзиш янада қийинлашди.

“Қоғоз ва ручка кунига 1 соат 15 дақиқага берилади, — деб таърифлайди Навалний изолятордаги шароитларни. — Мана ҳозир темир ўриндиқда, темир стол ёнида ўтирибман. Бу постни ёзиб тугатаман ва қоғозни олиб қўйишгунга қадар иш жойидаги маҳбусларга уларнинг ҳуқуқлари ҳақида йўриқнома ёзаман”.

Юлия Навалнаянинг айтишича, Навалний умрининг сўнгги ойларида ёзиш вақти ярим соатгача қисқарган. Бу муддат ичида у ҳам иш бўйича ҳужжатлар устида ишлаши, ҳам хатларга жавоб бериши керак эди.

Бироқ у ёзишга муваффақ бўлган тақдирда ҳам қайдларни колониядан ташқарига етказиб беришнинг ўзи бир маҳорат эди.

Қамоқхона кундаликлари қандай қилиб “озодликка чиқди”?

Чамаси, Навалний китобининг дастлабки ўқувчилари қамоқхона қўриқчилари ва цензурачилар бўлган. У ўз хотираларида шундай ёзади: “Мен ёзган ва сақлаётган ҳамма нарса, хоҳ адвокатим билан учрашувга олиб борганимда, хоҳ ундан олиб келаётганимда, шунчаки синчиклаб ўқиб чиқилмайди, балки қайта-қайта суратга олинади; ёзилганларни эса бемалол, аҳмоқона тарзда тортиб олишади”.

Ёзувларни қамоқхонадан ташқарига етказиш баъзан жосуслик романларидаги операцияларга ўхшаб кетарди, дейди Навалний. Масалан, суд мажлислари пайтида мемуарлар битилган дафтарларни узатиш режасини олайлик. New York Times газетасида эълон қилинган парчада Навалний шундай ёзади: “Қўриқчиларни алдаш учун бутун бошли махфий операция ўйлаб топишимга тўғри келган. Бунинг учун ёзиш мақсадида сотиб олинган (ташқи кўриниши) бир хил дафтарлар билан уларни алмаштиришга мажбур бўлардим”.

Бу иш вақт талаб қиларди. Баъзан унинг ёзувлари ташқарига чиқишидан олдин ярим йилча ўтиб кетган.

Юлия Навалнаянинг фикрича, айрим ёзувлар йўқолган ёки колонияда қолиб кетган. Харпдаги колонияда вафотидан бир кун олдин Алексейнинг ихтиёрида бўлган шахсий буюмларидан оилага ҳеч нарса қайтарилмаган, ҳатто саккиз ой ўтса ҳам, деб таъкидлади Юлия BBC билан суҳбатда.

Булар китобга таъсир қилдими?

Бу қийинчиликлар китобга таъсир қилмай қолмади. New York Times нашри таъкидлашича, тахминан китобнинг ўртасида ҳикоя қилиш услуби кескин ўзгаради.

Китоб чиқишидан олдин уни ўқиш ҳуқуқига эга бўлган газета шарҳловчиси шундай ёзади: “Курсив билан ажратилган қисқа бўлимда, Навалнийнинг матбуот котиби Кира Ярмиш томонидан ёзилиб, Юлия томонидан маъқулланган, Навалний қамоққа олиниб, узоқ шимолдаги Арктика колониясига ўтказилгандан кейин содир бўлган воқеалар баён этилади. Хотираларнинг қолган қисми асосан Навалнийнинг 2021 йил январидан бошланган ҳибсхона қайдларидан иборат”.

Китобнинг бу қисмида Навалний текширишлар, сафланишлар ва иш пайтида ўзини қандай ва нима билан банд қилишга уринганини ёзади: у иш вақтида тикув машинаси устига эгилиб, “Ҳамлет”дан монолог ёдлаган; медитация қилишга уринган; қўлига тушган барча китобларни мутолаа қилган.

У камерадошларига Юлия билан учрашуви, бел оғриғи сабабли очлик эълон қилгани ҳамда шифокорларни чақиришни талаб қилгани ҳақида гапириб берарди.

Навалнийнинг ўзи ҳам ҳибсга олиниб, қамоққа ташлангани сабабли китоб бутун эмаслигини тан олади. “Тасдиқланган режага кўра, мен ўз таржимаи ҳолимни давом эттиришим, лойиҳаларни қандай амалга оширганим ва қандай қилиб бугунги “мен”га етишганимга урғу беришим керак эди. Аммо натижа қандай бўляпти? Қандайдир бўлак-бўлак, узуқ-юлуқ тартибсизлик”, — деб ёзади Навалний китобида. “Буни шундай гонзо-журналистика деб ҳисоблайлик. Фақат, меники Хантер Томпсонникидан ҳам гонзороқ бўлса керак”.