Meros mulkni nizosiz qanday bo‘lish mumkin?

Xususiy mulk egasining vafotidan keyin undan qolgan mol-mulk taqdirini belgilash, uni kimning egaligiga berish masalasiga o‘tgan barcha davrda hal qilinishi lozim bo‘lgan muhim masala sifatida qaralib, turli yo‘llar bilan hal qilib kelingan, deb xabar bermoqda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi matbuot xizmati

Qadimda birgina yer uchastkasi, uy-joy, ro‘zg‘or buyumlari, ish quroli va chorva mollariga nisbatan xususiy mulkchilik mavjud bo‘lib, shaxsning vafotidan keyin ushbu mol-mulklar urf-odat bo‘yicha marhumning farzandlari egaligiga o‘tgan. Shuningdek, ayrim majburiyat huquqlari, masalan marhum hayotligida olgan qarzini  qaytarishni ham farzandlar zimmasiga qo‘yilgan.

Bundan tashqari, qadimda marhumning mulki taqdiri, xususan meros masalasi asosan shariat qoidalariga ko‘ra hal qilingan.   

Jumladan, musulmon huquqida o‘lgan shaxsning mol-mulki shariat qoidalari yoki vasiyat bo‘yicha meros bo‘lib o‘tishi, meros ochilgan paytda tirik bo‘lgan barcha qarindoshlar merosxo‘r hisoblanishi hamda har bir merosxo‘rning o‘z hissasiga ega ekanligi nazarda tutilgan.
     
Shariat qoidalarida, xususan Qur'onda merosga doir masalalar ham yoritilgan bo‘lib, unga ko‘ra marhum qarindoshlarining barchasi birgalikda emas, balki ular marhumga qarindoshligining uzoq-yaqinligi hisobga olingan holda navbati bilan meros olishga chaqirilgan. Marhumning farzandlari va uning avlodi eng yaqin qarindoshlar hisoblanib, ota-onasi vafot etgan holdagina nabiralar bobosining mulkiga nisbatan merosxo‘r hisoblangan. Marhumning farzandlari bo‘lmagan taqdirdagina ota-onalar o‘z farzandining mulkidan meros olish uchun chaqirilgan. 
     
Marhumning farzandlari va ota-onasi bo‘lmagan taqdirda uning meros mulki yaqin qarindoshlari o‘rtasida taqsimlangan bo‘lib, musulmon huquqida qarindoshlar to‘rt toifaga bo‘lingan. Marhumning vorislari bo‘lmagan va u tomonidan vasiyatnoma qoldirilmagan taqdirda marhumning mulki xazinaga topshirilib, davlat egaligiga o‘tkazilgan.

Sobiq Ittifoq davrida amalda bo‘lgan qonunchiligida meros mulki masalasida bir qator normalar mavjud bo‘lsada, o‘sha davr jamiyatining iqtisodiy negizini davlat mulki tashkil etganligi, fuqarolar amalda arzirli xususiy mulkka ega bo‘lmaganligi sababli ushbu qonun normalariga kamdan-kam murojaat qilinar va uni o‘rganish, sharhlash hamda takomillashtirib borishga u qadar zaruriyat mavjud emas edi.
     
Mulkchilikning hamma shakllari teng huquqli ekanligi Bosh Qomusimiz bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida kafolatlanganligi,  mulkchilik to‘g‘risidagi, yer to‘g‘risidagi, uy-joy fondini, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risidagi bir qator qonunlarning qabul qilinishi, shuningdek, bosqichma-bosqich amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar, bozor munosabatlarining rivojlanishi, kichik va o‘rta tadbirkorlik faoliyatining qo‘llab-quvvatlanishi  natijasida qisqa vaqt ichida fuqarolarimiz turli ko‘chmas va ko‘char mulklar, xususan uy-joy va noturar-joy binolari-oshxona, mehmonxona, savdo do‘konlari, korxonalar va turli transport vositalari, aksiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar, yer uchastkalari, fermer xo‘jaliklari hamda chorva mollari va boshqa turdagi qonun bilan taqiqlanmagan mulklarning egasiga aylandi.

Olib borilgan iqtisodiy islohotlarning samarasi oqibatida juda qisqa vaqt ichida  jamiyatda mulkdorlar sinfi vujudga keldi, ularning soni va sifati kun sayin oshib bormoqda.
      
Mulkdorlar sinfi vujudga kelishi bilan bir vaqtda mavjud mulkning avloddan-avlodga o‘tishini huquqiy tartibga solish  zaruriyati tug‘ildi. 
     
Shu bilan bog‘liq xususiy mulkning avloddan-avlodga o‘tishini huquqiy tartibga solish zaruriyati tug‘ildi va 1997 yil 1 martidan amalga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining V-bo‘limida mulk egasining vafotidan keyin uning barcha mol-mulki uning vorislariga o‘tishiga doir qonun normalari mustahkamlandi.

Vorislik huquqi bilan bog‘liq qonun normalarining sudlar tomonidan amalda to‘g‘ri va bir xilda qo‘llanilishini ta'minlash maqsadida 2011 yil 20 iyulda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining “Sudlar tomonidan meros huquqiga oid qonunchilikning qo‘llanilishi to‘g‘risida”gi 5-sonli qarori qabul qilinib, tegishli tushuntirishlar berildi.

Har qanday sog‘lom fikrli inson birgina o‘z manfaatini ko‘zlamasdan, halol mehnat orqali oilasini ta'minlash, mulkdor bo‘lish, uni ko‘paytirish va o‘zidan keyin avlodlariga qoldirish yo‘lida mehnat qiladi. 
      
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 54-moddasida  mulkdorning o‘z mulkiga o‘z xohishicha egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf qilish huquqi mustahkamlangan.

Mulkdor o‘zining yuqorida qayd etilgan mulkka nisbatan barcha huquqlaridan hayotlik chog‘ida bevosita foydalanadi. Shuningdek, o‘zi hayotlik chog‘ida o‘z mulkining vafotidan keyingi taqdirini vasiyatnoma qoldirish orqali oldindan belgilaydi.
     
Amaldagi qonun normalarida, mulk egasining vafotidan keyin uning barcha mol-mulki uning vorislariga qonun bo‘yicha va vasiyatnoma bo‘yicha  o‘tishi belgilab qo‘yilgan.
     
Vasiyatnoma qoldirilmagan hollarda ayni  bir mulkni merosxo‘rlar o‘rtasida taqsimlash bilan bog‘liq nizolar kelib chiqishi tabiiy.

Meros bilan bog‘liq nizolar, asosan, qon-qarindosh bo‘lgan ota (ona) va farzandlar,aka-uka,opa-singil vorislar o‘rtasida yuzaga keladi va bunga asosan ularning amaldagi qonun normalarini bilmasligi va biri boshqasining huquqini tan olmasligi sabab bo‘ladi.

Meros mulkini taqsimlashda vorislar o‘zaro kelishganlari eng maqbul yechim hisoblanadi. Chunki, nizolashish (sud tomonidan qonuniy yechim topilgan taqdirda ham) vorislar o‘rtasidagi o‘zaro yaqinlik munosabatlariga, mehr-oqibatga putur yetkazadi. 
  
Jamiyatimiz insonlar o‘rtasida sog‘lom munosabatlar qaror topishi, ularning bir-biriga munosabatlari yaxshi bo‘lishidan manfaatdordir. Zero, sog‘lom munosabat, sog‘lom oilalar jamiyat negizini tashkil etadi. 
     
Vorislarga huquq va majburiyatlarini tushuntirish orqali  meros mulki bilan bog‘liq nizolarning,  jamiyatimizda insonlar o‘rtasidagi qon-qarindoshlik munosabatlariga putur yetishining oldini olish maqsadida  Oliy sud tomonidan  «VORISLIK HUQUQI» amaliy  qo‘llanmasi chop etilib, Xalq qabulxonalari, mahalla fuqarolar yig‘inlari va fuqarolarga bepul tarqatildi.

Qo‘llanmada, vorislik tushunchasi va uni huquqiy tartibga solish, meros tarkibi, meros ochilishi, merosxo‘rlar, vasiyatnoma bo‘yicha vorislik, qonun bo‘yicha vorislik, merosni egallash va boshqa vorislik bilan bog‘liq boshqa masalalar sodda tilda sud amaliyotidan misollar orqali tushuntirilgan. Shuningdek, qo‘llanmada vasiyatnoma namunalari, merosni qabul qilish masalalari keng yoritilgan.

Kitobning elektron shakli bilan Oliy sudning rasmiy veb-saytida tanishish mumkin.