Soliqchilik sohasida inqilob: bu amalga oshadimi yoki yo‘q?

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qaroriga ko‘ra Prezident huzuridagi loyihaviy boshqaruv milliy agentligi tomonidan tayyorlangan Soliq tizimini tubdan isloh qilish bo‘yicha konsepsiya rejasi e'lon qilindi. Ushbu hujjatni mustaqil iqtisodchi, Center for Economic Development direktori Yuliy Yusupov gazeta.uz saytida sharhlab berdi.

«Agar loyihada taklif qilingan choralar amalga oshirilsa, qo‘rqmasdan aytishim mumkinki, O‘zbekiston soliq tizimi jahonda biznes yuritish uchun eng qulaylaridan biriga aylanadi, iqtisodiyotimizda esa haqiqiy inqilob ro‘y beradi, — deb yozadi Yuliy Yusupov. — Inqilobki, mamlakatdagi biznes-muhitni tubdan yaxshilaydigan inqilob bo‘ladi. Taklif qilinayotgan o‘zgarishlarning mohiyati nimalardan iborat?

1. Soliq tizimining tubdan soddalashtirilishi: soliqlar soni, soliq rejimlarining qisqarishi, soliq to‘lovchilarning turli toifasi uchun soliq to‘lash qoidalarining yagonalashtirilishi, soliqlarni hisoblash usullarining soddalashtirilishi, individual soliq imtiyozlaridan keskin voz kechish.

Bu nima uchun kerak?

O‘zbekistondagi soliq tizimi ishlaydigan qoidalar juda murakkab, bir biriga zid va jahon amaliyotiga to‘g‘ri kelmaydi.

Birinchidan, soliqqa tortish rejimlari turli-tuman va juda ko‘p: kichik va yirik biznes uchun, savdo uchun, qishloq xo‘jaligi uchun, moliya muassasalari uchun, xususiy tadbirkorlar uchun va h.k.

Ikkinchidan, bir xil turdagi soliqlarni soliq to‘lovchilarning turli toifalari uchun hisoblash tartibi turli-tuman va yana ko‘plab boshqa soliqlar bor.

Uchinchidan, soliqqa tortish bazasini aniqlashda jahon amaliyotidan farqli jihatlar juda ko‘p (bizda boshqa mamlakatlarda soliqqa tortilmaydigan narsalar ham soliqqa tortiladi), ayniqsa, foydadan to‘lanadigan soliq va QQS bo‘yicha.

To‘rtinchidan, soliq to‘lashda juda ko‘p istisnolar, qo‘shimcha qoidalar bor, jumladan, individual (ma'lum bir korxonalar) uchun. Bularning barisi soliq tizimini esdan og‘ar darajada murakkablashtiradi, shaffofligiga putur yetkazadi va soliq ma'muriyatchiligi xarajatlarini oshiradi.

2. Soliq yuklamasini keskin qisqartirish, avvalo, mehnatga nisbatan va soliqqa tortish umumiy rejimi o‘rnatilgan korxonalarga yuklamalarni kamaytirish, kichik va yirik biznes soliq yuklamasidagi farqlarni yo‘qqa chiqarish.

Buni nega amalga oshirish kerak? Bizdagi mavjud soliq yuklamasi (YaIMdan 30–35 foiz) rivojlanayotgan iqtisodiyotlar uchun og‘irlik qiladi. Bunday yuklamani faqat badavlat davlatlar qo‘llashi mumkin. Yuklamani kamaytirmasdan turib, iqtisodiy rivojlanishning maqbul sur'atlariga erisha olmaymiz.

Yuklamaning qisqartirilishi birinchi navbatda, bandlikning o‘sishini rag‘batlantirmayotgan va xufyona iqtisodiyotga sabab bo‘layotgan bizdagi mehnatdan olinayotgan o‘ta yuqori soliqlarga joriy etilishi kerak.

Yuqori soliq yuklamasaning boshqa yana bir muhim manbasi — soliqqa tortishning umumo‘rnatilgan rejimidagi korxonalarga bajarish og‘ir bo‘lgan soliq yukining joriy qilinganidir, bu esa kichik va yirik biznes o‘rtasidagi soliq yuklamasida katta farq keltirib chiqaradi. Soddalashtirilgan umumo‘rnatilgan rejimga o‘tishda u bir necha barobar o‘sishi mumkin. Bu esa miqyoslardan iqtisod qilib ustunliklardan foydalanish va biznesning o‘sishiga erishish imkoniyati yo‘qligi bildiradi. Shuningdek, bu ishlab chiqaruvchilarimizning raqobatbardoshliligini oshirish imkoniyatlarini juz'iy ravishda pasaytirib yuboradi.

3. Tushumdan (aylanma) olinadigan soliqdan voz kechish va QQS to‘lovchilar doirasini kengaytirish. Xalqaro amaliyotga ters o‘laroq, bizda tushumdan soliq olinadi. Ya'ni qo‘shilgan qiymat, foyda, daromad va hokazolar emas, tushum uning tarkibidagi xarajatlar bilan birga soliqqa tortiladi. Bunga soliqqa tortishning umumo‘rnatilgan tizimida byudjyetdan tashqari jamg‘armalarga o‘tkazmalar (2018 yildan yagona to‘lovga aylantirilgan), kichik korxonalar, shuningdek, savdo va umumiy ovqatlanish sohasi korxonalari uchun yagona soliq to‘lovi kiradi.

Bizdagi shart-sharoitlarda hattoki QQS ham (tushumga nisbatan soliq emas, QO‘ShILGAN QIYMATga nisbatan soliq) o‘zining mutlaqo zidiga — tushum solig‘iga aylanib qoladi. Gap shundaki, QQS to‘lovi hisoblar bo‘yicha qurilgan (siz mahsulotni sotganingizda, avvalo uning butun qiymatidan QQS to‘laysiz, keyin zanjirning boshqa qatnashuvchilari tomonidan amalga oshirilgan to‘lovlardan sizga QQS hisoblashadi). Bizning iqtisodiyotimizda QQS to‘lovchilar juda kam, chunki tadbirkorlar soddalashtirilgan rejimda ishlashni afzal ko‘rishadi, shu sababli bu zanjirda doimo avval to‘langan QQSni hisobga olishga monelik qiluvchi uzilishlar ro‘y beradi. Ya'ni, pirovard natijada qo‘shilgan qiymatdan emas, tushumdan soliq to‘lashga to‘g‘ri keladi.

Tushumdan soliqlar, shuningdek, QQS to‘lovlari o‘rtasidagi uzilishlar jamoat mehnat taqsimotiga va qo‘shilgan qiymatni shakllantirishning uzun zanjirini yasashga salbiy ta'sirini o‘tkazadi. Axir zanjir qanchalik uzun bo‘lsa shunchalik ko‘p soliq to‘lashga to‘g‘ri keladi: ikki marta, uch marta va h.k. soliqqa tortish yuzaga keladi. Bunday sharoitda iqtisodiyotimiz jahon xo‘jaligining abadiy xomashyo qismiga aylanib qolishga mahkum edi. Chunki bunday qoidalar bilan mahsulotdan tortib yuqori qo‘ilgan qiymatli mahsulotni qamrab olgan to‘laqonli ishlab chiqarish siklini yaratishning amalda iloji yo‘q.

4. Soliq ma'murchiligini tubdan takomillashtirish. Soliq ma'murchiligini takomillashtirish zaruriyati, avvalo, hanuzgacha soliqlar ustidan elektron ma'murchilik yuritishning va soliq nazoratini amalga oshirishning ilg‘or shakllari va usullari joriy qilinmagani, nazorat faoliyatini amalga oshirishda risklarni boshqarish va samarali tahlil tizimi ishlab chiqilmagani bilan bog‘liq. Bu ham o‘tkazilayotgan tekshirishlarning samaradorligiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi va halol tadbirkorlik sub'yektlarining faoliyatiga asossiz aralashishga zamin yaratadi.

Kontseptsiya loyihasi bilan taklif etilayotgan asosiy o‘zgartirishlar

1. Umumo‘rnatilgan rejimdagi korxonalar tushumidan soliqlar — davlat maqsadli jamg‘armalariga o‘tkazmalarni bekor qilish (2018 yilda tushumning 3,2 foizi).

2. Mehnatga joriy etilgan soliqlarni bitta soliqqa birlashtirish va mehnatga soliq yuklamasini kamaytirish: umumiy soliq stavkasi mehnatga haq to‘lash fondidan 25 foiz bo‘lishi rejalashtirilmoqda. Bu daromad solig‘i (maksimal stavkasi 22,5 bo‘lgan progressiv shkala), yagona ijtimoiy to‘lov (yirik korxonalar uchun 25 foiz, kichik korxonalar uchun 15 foiz) va pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badali (8 foiz) o‘rniga joriy etiladi.

3. Qo‘shilgan qiymatga soliq miqdorini keskin pasaytirish: 20 foizdan 12 foizgacha. Stavka miqdorini aniqlashda qo‘shnilarimiz — Qozog‘iston va Qirg‘iziston tajribasidan foydalanilgan.

4. Daromad solig‘i to‘lash prinsipini keskin o‘zgartirish (tijorat banklari va sug‘urta kompaniyalaridan tashqari). Daromad va dividend soliqlari birlashtiriladi. Faqatgina taqsimlanuvchi daromad: tadbirkorning kompaniya hisobidan shaxsiy iste'mol uchun amalga oshiriluvchi dividendlari va xarajatlari soliqqa tortiladi. Ya'ni korxonadan uning egasi oladigan daromadgina soliqqa tortiladi. Bu holatda soliq stavkasi daromad solig‘i darajasida bo‘ladi — 25 foiz.

Bu choradan ko‘zlangan vazifa:

a) biznesning investitsiyaviy faolligini rag‘batlantirish (investitsiyaga xarajatlar soliqqa tortishdan xalos etiladi),

b) soliq ma'murchiligini birmuncha soddalashtirish (daromad solig‘i hisob-kitob uchun eng murakkab hisoblanadi).

Bundan tashqari, soliq yuklamasining qisqarishi ham yuzaga keladi: daromad solig‘i (14 foiz) va dividend solig‘i (10 foiz) o‘rniga soliqqa tortiluvchi baza juz'iy qisqartirilib, 25 foiz soliq to‘lanadi, chunki taqsimlanmagan daromaddan soliq olinmaydi.

5. Soliqqa tortishning soddalashtirilgan tartibi yo‘q qilinadi. Bu holatda quyidagi ayrim alohida rejimlar saqlanib qoladi:

a) yagona yer solig‘i to‘lovchi agrar xo‘jaliklari uchun;

b) tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari uchun fiksirlangan soliq to‘lovchi xususiy tadbirkorlar uchun.

6. Endi yillik aylanmasi 1 milliard so‘mdan oshmaydigan yuridik shaxslar kichik biznes sub'yektlari deb ataladi va QQS o‘rniga aylanma (tushum)dan 5 foiz soliq to‘lash huquqiga ega bo‘lishadi.

7. Yillik aylanmasi 1 milliard so‘mdan oshuvchi xususiy tadbirkorlar tashkiliy-huquqiy shakli o‘zgartirilmasdan umumo‘rnatilgan soliqqa tortish tizimiga o‘tkaziladi.

8. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga soliq yuklamasini kamaytirish, uni yer solig‘i va ko‘chmas mulk solig‘i bilan birlashtirish ko‘zda tutilmoqda.

9. Soliq ma'murchiligini takomillashtirish choralari asosan soliq organlarining soliq to‘lovchilar bilan o‘zaro bog‘liqligini yo‘lga qo‘yuvchi zamonaviy texnologiyalarni joriy etish bilan bog‘liq, u ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini ko‘tarish, soliq organlarining nazorat funksiyalari samaradorligini yuksaltirish, shuningdek, soliq to‘lovchilarning mas'uliyatini oshirishni nazarda tutgan.

Kontseptsiya ustida hali yana ishlash kerak. Buning uchun muhokamalar bo‘lib o‘tishi rejalashtirilgan. Umuman olganda, mening nazarimda, konsepsiya juda ajoyib. Uni amalga oshirish mahalliy mahsulotlarning raqobatbardoshliligini oshirish, iqtisodiy o‘sishni tezlashtirish, xufyona iqtisodiyotni legallashtirish uchun shart-sharoitlarini jiddiy ravishda yaxshilaydi.

Hurmatli soliq to‘lovchilar, O‘zbekiston soliq tizimini isloh qilish Kontseptsiyasini qo‘llab-quvvatlang! Mamlakat kelajagiga o‘z hissangizni qo‘shing.

Kontseptsiya loyihasi muhokamasida mana bu yerda ishtirok etish mumkin

Loyihaviy boshqaruv milliy agentligi Kontseptsiya loyihasini jamoatchilik bilan muhokamasini bugun O‘zekspomarkazda o‘tkazgan.