Kimgadir yoqar lola… yoki matbuot nashrlarining keyingi taqdiri kimga bog‘liq?

So‘nggi paytlarda turli manbalarda bosma matbuotning keyingi taqdiri haqida har kim bilganicha bashorat qilmoqda. Kimdir internet taraqqiy etgan davrda bosma nashrlarning zamoni o‘tib bo‘lganini aytsa, yana kimdir har bir ommaviy axborot vositasining hamma zamonlarda ham o‘z o‘rni borligi bilan tasalli berishga urinmoqda.

Ammo nima bo‘lganda ham ochig‘ini aytish kerak, obuna mavsumining bu yilgi «noma'lum» holati ko‘pchilikni mana shu kabi sarosimali savollar girdobiga ilk bor tashlab qo‘ydi. Mazkur jarayonda nafaqat, gazeta yoki jurnallar muharrirlari, balki, yillar davomida tahririyatlar nonini «yarimta» qilib kelayotgan pochta va turli shakldagi tarqatuvchilarning ham boshi qotgani rost.

Gapning indallosini aytadigan bo‘lsak, ko‘pchilikni qiynayotgan savol bu — «majburiy obuna»ning bo‘lmasligidadir. Xo‘sh, haqiqatan ham shunday bo‘lsa obuna hisobidan yashab kelayotgan tahririyatlarning taqdiri endi nima kechadi?

Har gal shu mavzuda gap ketganda o‘quvchilik davrim yodimga tushaveradi. Maktab o‘qituvchilari bo‘lgan ota-onamiz oylik maoshlari hisobidan bir dunyo gazeta-jurnallarga obuna bo‘lishardi. «G‘uncha»dan tortib «Izvestiya»gacha kelardi uyimizga. Tuman markazidan 65–70 kilometr olis bo‘lishiga qaramasdan, haftada ikki marta «Pochta» mashinasi qatnardi qishlog‘imizga...

Ammo bugun shaharning qoq markazida yashasam-da, so‘nggi 10–15 yil davomida mening uyimga pochta xodimlarining yo‘li tushmadi. (Yaqin atrofimizda pochta qutisi ham yo‘q) Men ham ularni izlamadim, eslamadim... Masalaning asl mohiyati ham ana shunda...

Birinchidan, qator yillar davomida «o‘tish davri»ning o‘ziga yarasha tashvishlari bilan o‘ralashib «avval iqtisod» aqidasi (balki haqiqati) bilan nafas olishga to‘g‘ri keldi. Bozor sharoitlari davrida ma'naviy-iqtisodiy mutanosiblikni saqlash oson kechmadi. Bu jarayonda hamma sohada bo‘lgani kabi ommaviy axborot vositalari har jihatdan rivojlandi, taraqqiy etdi. Ularning turi va soni ko‘paydi, raqobat maydoni esa bo‘yiga o‘sib, eniga kengaydi.

Ayniqsa, ayrimlar bugun «sariq matbuot» deb atayotgan nashrlar xalqning eng og‘riqli nuqtalari, ijtimoiy-maishiy turmush tarzi bilan bog‘liq mayda ichir-chikirlar haqida erinmasdan, ipidan ignasigacha yozishdan charchamadi va shu orqali matbuot bozorini egalladi. Balki o‘sha davrda aholining qaysidir qatlami uchun qanaqa rangli matbuot bo‘lishidan qat'i nazar, ULAR terapiya vazifasini o‘tagandir. Buni ham tan olishimiz kerak. Va yana eng qizig‘i, bugungi «obuna vasvasa»si O‘ShA nashrlarni qattiq talvasaga ham solayotgani yo‘q...

Ochig‘ini aytganda, aksariyat siyosiy-rasmiy axborotlar, qaysidir nufuzli joyda o‘tkazilgan yig‘ilishlarning tafsilotlarini o‘z tashvishlari bilan horigan, nafaqat, o‘qituvchi uchun balki har qanday kasb egasi uchun ham maroqli deb bo‘lmaydi! Yoinki, nashrlarimiz qachongacha almashib keladigan yil fasllariga o‘xshab har mavsumda bir xil mavzudagi materiallarni takrorlayverishi kerak?

...Bahorda falon quti ipak qurti boqqan pillakor haqida, kuzda davlat rejasini bajargan paxtakor va «chuqurroq» haydalgan shudgor, qishda esa parvarishtalab g‘alla yoki sho‘r yerga berilgan yaxob haqida «zavq» bilan yozilgan maqolalar qolipi (shablon)dan  qachon qutulamiz? Turli rejalarni bajarishga undaydigan «kimo‘zar musobaqalar»dan meros «urra-urra» va soxta maqtovlarni targ‘ib etishdan qachon to‘xtaymiz?

Bundan tashqari, aksariyat rasmiy gazetalardagi materiallar xuddi egizakdek bir-birini takrorlasa, boshqa tildagisi esa o‘sha narsaning tarjimasini chop etib tursa, o‘z-o‘zidan son va sifat, surat va siyrat o‘rtasidagi muvozanat buzilishi tabiiy. Qolaversa, gazetxon-o‘quvchi o‘z qahramonlarini nashrlardan izlamay qo‘ydi, o‘ziga dilkash va dardkash, yuragiga yaqin mavzular emas, balandparvoz gaplarni o‘qishdan zada bo‘ldi, rosti.

Va yana muhim jihat — gazeta-jurnallarga yuborilgan konvertlar ochib ham ko‘rilmadi... Qalami o‘tkir, o‘z ovozi va so‘ziga ega bo‘lgan yosh jurnalistlar o‘z «men»ini ko‘rsata olmadi, qalam haqiga esa qalam ham ololmay barchasiga qo‘l siltadi yoki ko‘pchilikka qarab «moslashdi» ULAR ham... eng asosiysi mana shu kabi omillar oqibatida o‘quvchi va nashrlar o‘rtasidagi omonat ko‘prik zaiflashdi (yoki buzilish arafasida).

Ikkinchidan, bosma ommaviy axborot vositalarining obuna narxi va obunachining moddiy imkoniyatlari o‘rtasidagi tarozi posangisi har doim ko‘pchilikni qiynab kelayotganini ham aytish joiz. Tasavvur qiling, respublika nashrlaridan besh donasiga obuna bo‘lishni xohlaydigan (majburiy emas) o‘qituvchi, hamshira yoki kutubxona xodimining bir oylik maoshi yetarmikan bunga? Pensiya yoki nogironlik nafaqasidan boshqa daromadi bo‘lmagan oila-chi? Bugun har oylik maoshidan kredit to‘layotgan yoki farzandini kontrakt-to‘lov asosida o‘qitayotganlar-chi?

To‘g‘ri, qalovini topsak hammasini ham eplasa bo‘ladi, dersiz. Ammo ko‘rpaga qarab oyoq uzatish kerakligini ham unutmasligimiz lozim.

Holbuki, bugungi kunda o‘nlab rivojlangan davlatlarda ayrim bosma nashrlarga obuna uchun davlat byudjyetidan millionlab mablag‘lar ajratilayotganini aytib o‘tish joiz.

Bugungi kunda respublikamizdagi viloyat hamda tuman hokimliklari muassisligidagi barcha nashrlar «tashkil etiladigan» obuna hisobidan kun ko‘rmoqda. Qog‘oz, bosmaxona, yetkazib berish va boshqa xarajatlari hisobiga obuna bahosi aksar hollarda sun'iy ravishda oshib ketyapti. Shuningdek, tuman (ayrim viloyat) gazetalarining adadini hududdagi aholi soniga nisbatan taqqoslaydigan bo‘lsak, ularning necha foiziga va kimlarga yetib bormoqda bu nashrlar?

Har gal (har yili) obunachilar bir xil toifadagilar emasmi? Nega oddiy uy bekasining qo‘liga turli ko‘ngilochar nashrlar yetib boradiyu, viloyat (yoki tuman) gazetasining esa hatto nomini bilmaydi?

Tan olishimiz kerakki, biz xohlaymizmi, yo‘qmi ommaviy axborot vositalarining barcha turlari, jumladan, bosma nashrlar ham toifalangan o‘quvchilar auditoriyasini yaratib bo‘ldi. Demoqchi bo‘lganim, qaysidir nashrga yoppasiga obuna qildirish, yoki obuna bo‘lishlarini kutish befoyda. Institut domlasi o‘qiyotgan gazeta do‘kondagi sotuvchi uchun mutlaqo qiziq bo‘lmasligini isbotlash shart emas.

Xullas, bugun matbuot nashrlarining xoh ixtiyoriy, xoh majburiy obunasi, sotuvi, umuman, ularning yashab ketishi masalasida gap ketar ekan, ta'bi nozik o‘quvchining didiga moslashish, dardu quvonchiga sherik bo‘lish vaqti yetdi, tanlov esa — ulardan.

Zero, shoir aytganidek, har kimning o‘z yoqtirgan guli bor...

Dilshod  Muhammadrajab,
jurnalist.