Bizga bugun qanday jurnalistika kerak?

O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi bosh direktori vazifasini bajaruvchi Komiljon Allamjonovga ochiq xat

Jurnalistika sohasida yigirma yildan ortiq ishladim. Yozmagan, o‘rganmagan, ko‘tarmagan mavzum qolmadi. Topganlarimdan yo‘qotganlarim ko‘p bo‘ldi. Ammo har qanday vaziyatda ham kasbimni yaxshi ko‘raman.

Yangi yilga sanoqli kunlar qoldi. Eski yilni tugatish arafasida g‘alvirni suvdan ko‘taramiz. O‘z-o‘zimizga hisob beramiz. Qilgan ba'zi ishlarimizdan ko‘nglimiz to‘ladi, ba'zilaridan to‘lmaydi, ulgurolmaganlarimizni kelgusi yilga qoldiramiz.

Har sohada o‘zgarishlar, har sohada yangiliklar... ba'zida shoshib qolayapmiz. Jurnalistlarning shart-sharoiti yaxshilanishi haqidagi gaplarga ham bir yildan oshdi. Ozroq natijalarga erishgandekmiz. Erkin so‘z, erkin fikr aytish huquqi berildi. Shart-sharoitimiz, obuna muammolaridan ham ko‘ra, erkin fikrimiz erkin yuzaga chiqayotganidan ko‘proq xursandmiz. Ammo bugun jurnalistikamizning ahvoli qay darajada? Bizga qanday jurnalistika kerak?

Bizga yaxshi jurnalistlarni talashadigan, «mana bu maqolani yozib bering, sizga boshqalardan ko‘proq pul to‘layman», deb savdolashadigan jurnalistika kerak.

«Rim ta'tillari» haqidagi kinoni eslab ko‘raylik-a? Malikaning hayoti haqidagi maqola uchun muharrirning muxbir bilan suhbati epizodi. Albatta moddiy ahvoli yaxshi bo‘lmagan ommaviy axborot vositalari yaxshi jurnalistdan hadeb maqola so‘rashga istihola qiladi-da. «Bizga shu mavzuni yozib bering», deb so‘ray desa moddiy ahvol chatoq, shu bois til qisiq. Baribir hamkasblarimning bag‘rikeng. Maqolasi chiqqaniga xursand. Yaxshi maqola yozsangu qalam haqi olmasang ham chiqqaniga xursand bo‘lib yuraverasan. Bu bizning beqadrligimizni ko‘rsatmaydimi? Ba'zida gazetalar maqola so‘rasa, «qalam haqi berolmaymiz-da opa», degan ming istihola bilan aytadigan gaplarini eshitmaslik uchun ham darrov rozi bo‘lib qo‘ya qolaman. Chunki ularni tushunaman. Bizga muharrirlari istagan muxbirga istagan mavzuda boshini baland ko‘tarib buyurtma berishi uchun moddiy tomondan qo‘llab- quvvatlangan jurnalistika kerak.

Chegaralarni buzib yaxshi bir maqola yozganingda, chegarani buzib o‘sha yaxshi maqolangni tezda sahifaga qo‘yib yuboradigan muharrirlari bor, sen chegarani buzib yozgan, rahbaring chegarani buzib qo‘ygan maqola uchun qayerlargadir javob berishiga to‘g‘ri kelganida seni himoya qiladigan, qo‘llab-quvvatlaydigan, hatto qo‘lingga kishan urilsa olib qola oladigan uyushmasi bor jurnalistika kerak bizga.

Nimaga har bir tahririyatda nari borsa ikki yoki uch nafargina yaxshi jurnalist bo‘ladi. Qolganlar-chi, ular nega o‘zini ko‘rsatmaydi? Agar mana shu iqtidori bor ikki uch nafar jurnalist «erkalatilsa», rag‘batlantirilsa, nohaqlikka uchramasa, yaxshi yozgan maqolalari uchun boshqalarga o‘rnak qilinsa ularning ham qalbidagi cho‘g‘ alanga oladi. Atrofidagi yuragi o‘t hamkasbining alal-oqibat hech narsaga erishmayotganini ko‘rgan boshqalar albatta hafsalasiz bo‘lib qoladi-da. Bizga muxbir biror maqola ustida stolni mushtlab muharriri bilan tortishib qolsa-da, muharriri uni qo‘yib yubormaydigan jurnalistika kerak.

Biz tanlovlarga tavsiyanoma, pasport nusxasi, ma'lumotnoma va papka-papka maqola topshiramiz. Ammo jurnalist uchun hujjatbozlikning nimaga keragi bor? Axir uning yozayotgan maqolasi, ko‘tarib chiqayotgan mavzusi barcha hujjatdan a'lo, aniqroq emasmi?

Bundan o‘n yillar oldin bir opa kelib «maqolalarimni chiqarib bering, men «Eng aziz, eng ulug‘» tanlovining g‘olibi bo‘lganman, endi «Oltin qalam» tanloviga topshirmoqchiman», dedi. Ism-familiyasiga qaradim notanish, qizig‘i, shifokor ekan. Gazetalardan birining buxgalterdan qarindoshi bo‘lgan opa «Oltin qalam»ni oldimi-yo‘qmi, bilmayman. Chunki men uning maqolasini qayta yozgim kelmadi, ammo bizga har bir gazeta, jurnal, radio, televideniye va saytlarni monitoring qilib boradigan, tinimsiz yaxshi maqolalari bilan tanilgan jurnalistlarga o‘zlari chaqirib g‘oliblikni beradigan, tanlovlarda sof jurnalistlari g‘olib bo‘ladigan jurnalistika kerak.

Tanlovlarimizga boshqa soha odamlari suqilib kirgani yetmaganidek jurnalistning yelkasiga oftob tegib chetga chiqish imkoni paydo bo‘lganda bu yerga ham boshqa soha odamlari tiqishtirilayotganiga nima deysiz?

Hamkasbimiz Nazokat Azim Abduqunduzova Xitoyga jurnalistlar borishi kerak bo‘lgan qandaydir tadbirga tadbirkorlar jurnalist bo‘lib borgani haqida «Facebook» tarmog‘ida qoldirgan postini o‘qigandim. Turli tadbirlarga jo‘natilayotganlar orasida jurnalistlar qolib boshqa soha xodimlarini tiqishtirayotganlar kimlar? Nega biz jurnalistlar hech qaysi sohaning tanlovlariga bosh suqmaymiz. Ular uyushtiradigan tadbirlardan qolsak qolamizki, aralashmaymiz. Jurnalistika sohasi bedarvozaki qo‘lidan ikki qator yozish kelgan odam bir yumalab jurnalistga aylanib qoladi.

Nima uchun ocherk, reportaj, feleton degan janrlar yo‘qolib qoldi, deb ayyuhannos solamiz? Chunki o‘zga soha odamlarining jurnalistikaga o‘ralashib qolgani matbuotni bugun shungacha olib keldi. Axir faqatgina jurnalistika fakultetida janrlar bo‘yicha saboq beriladi. Hozirgi davrni bilmayman, ammo bizning davrimizga hech kim o‘qishga adashib kirib qolmasdi. Hamma kasbini sevib, istab jurnalist bo‘lardi. Ehtimol shuning uchun ham o‘sha payti jurnalistika gullab-yashnagandir.

Haqiqat jarchisi jurnalistning  pora olishini unchalik ham tasavvur qilolmayman. Mutaxassisligi boshqa bo‘la turib sohamizni asl jurnalistlardan ham a'lo darajada o‘zlashtirib ketgan jurnalistlar ham ko‘p oramizda. Ammo ta'magirlikni asl jurnalistdan ham ko‘ra o‘z sohasida ishlamay bizga kelib qolganlar qilayotgani ko‘pchilikni tashkil qiladi, afsus!

Alam qiladigani — boshqa sohadan kelib osongina bizda ishlab ketib haqiqiy kasbiga sodiq bo‘lib ishlayotgan jurnalistlarning nomiga osongina dog‘ tushirayotganidir. Jurnalistlar ta'magirlik qilsa buning yomonligini biladi, bilib turib qilishi endi jinoyat.

Ammo... yaqinda institutda dars berib yurgan bir inson ishidan haydalgach tuppa-tuzuk maqolalar yoza boshladi. Hatto gazetamizda chop ham etdik. Oxirgi kelganida undan eshitgan gaplarim.... «Mana shu maqolam uchun menga order berishdi», dedi u tibbiyotga oid bir gazetani ko‘rsatib. Men noto‘g‘ri eshitib «orden berarkanmi bir maqola uchun», deb so‘radim. U bo‘lsa: «Men bir shifoxonani tanqid qilaman, degandim, tanqid qilmasin deb qo‘rqib order to‘g‘rilab berishdi», dedi.

Bilasizmi, u bu gapni faxrlanib aytdi! Men uning uyalmaganidan hayratlandim. Demoqchimanki, bu jurnalistikaning nima ekanligini bilmagan, his qilmagan odamning gapi. Uning nazarida jurnalistlar shunday qiladi va bu odatdagidek hol.

Nima uchun jurnalist boshqa sohada ishlamoqchi bo‘lsa noloyiq topiladi? Garchi bip-binoyiday o‘qituvchilikni eplasa ham uni hatto o‘qituvchilikka qabul qilishmaydi. Ammo jurnalistikaga eng bo‘lmaganda jurnalist etikasi haqida zarracha fikrga ega bo‘lmagan odamni ishga olamiz. Axir yaxshi yozadi, degani YaXShI jurnalist degani emas-ku?!

Jurnalist shuhrat qozonish uchun jurnalist bo‘lmaydi. U shu kasbni tanlaganda shuhrat qozonish haqida o‘ylamaydi. Uni faqat maqolalari piar qilishi mumkin. Hamkasblarim orasida yaxshi yozadigan, bir necha yillab har qanday mavzuni qoyilmaqom qilib yoza oladigan lekin hech qachon «men» deb ko‘kragiga urganlarni ko‘rmadim. Chunki u shunchaki ishini qiladi. Ammo aksariyat hollarda o‘z sohasini qoyillatmagan, ikki-uchta shov-shuv bo‘ladigan maqola yozib qo‘ygan, olomonni ortidan ergashtirib, tinimsiz gapini faqat «men» bilan boshlaydigan, o‘zidan qahramon yasab olganlarning ko‘pchiligi jurnalistning qattiq nonini hatto ushatishga ham urinib ko‘rmagan. Shundaylarga duch kelganimda «ko‘rmaganning ko‘rgani qursin», degan maqol esimga tushadi.

«Facebook» tarmog‘ida «Xalq bilan muloqot guruhi» bor. Yaqinda (bloger ham degim kelmaydi) bir yosh qiz post qo‘yibdi. Uzoq yillar shu sohada ishlagan bir hamkasbimizning «bilmagan narsamiz haqida yozishimiz kerak emas», degan gapiga «Falonchi, sizning rostdan ham hech narsaga aqlingiz yetmaydi», degan javob qoldiribdi.

Afsuski, ko‘pchiligimiz shundaylarga munosib javob qaytarmaymiz, go‘yoki o‘zimizga ep ko‘rmaymiz. Ular esa har doim yozadigan narsasini men deb boshlab minbardan tushgisi kelmaydi. Demak, soha mutaxassislarinigina ishga oladigan, men o‘z sohamga adashib kiribman, jurnalist bo‘lmoqchiman deganlarni qayta o‘qitib, keyin ishga oladigan jurnalistika kerak bizga.

Bizga har kuni maqola yozsang-da, yonib-kuyib qaysidir masalani ko‘tarib chiqsang-da yana maqola, yana maqola bering deb talashadigan, o‘sha ko‘tarib chiqqan masalangga mas'ul xodimlar hech qanday javob bermaganda ikki oyog‘ini bir etikka tiqib qo‘yadigan, muxbirga yordam beradigan rahbarlari bor jurnalistika kerak .

O‘z ichki muammolarimizni hal qilolmayotgan hafsalasiz jurnalistika bilan biz jamiyatga qanday yordam bera olamiz?

Kuni kecha shifokorga yuragidan shikoyat qilgan hamkasbim bilan dorilarni qidirib dorixonalarga kirdik. Bir dorixonadan dorilarni topdik va hisoblatdik. Yonida 200 ming pul bilan dorixonaga kirgan hamkasbim dorilarining jami 800 ming so‘mga yaqinligini eshitib davolanishdan voz kechdi.

Bilasizmi, menga qaysi gapi ta'sir qildi: «Do‘xtirlar vahima qilaveradi, shunchaki charchaganman, dam olsam o‘tib ketadi», dedi va davolanishdan voz kechdi. Sog‘liqdan a'losi bormi, dersiz. Ammo u oshib borsa bir yarim millionlik oyligi bilan qayoqqacha boradi. Farzandining kontrakti uchun olingan kreditga har oy sakkiz yuz ming to‘laydi. Demoqchimanki, mana shu hamkasbimga o‘xshagan jurnalistlar oramizda juda ko‘p. Bizga eng bo‘lmaganda o‘z muammosi chetda qolib boshqalar uchun jon kuydiradigan jurnalistning sog‘lig‘i uchun maoshi o‘nglangan jurnalistika kerak.

Obuna masalasi juda tortishuvlarga boy bo‘ldi. Tuman gazetalariga ham tosh otildi. Ammo aholisining ikki foizginasi internetdan foydalanib turgan, hattoki shahar markazlarida ham internet tezligi ayanchli bo‘lgan yurtimizda bugun nega tuman gazetalarini qo‘llab-quvvatlamasligimiz kerak?

Nafaqat gazetalarning moddiy ahvoli chatoq, biz bugun kelajak farovonligiga ko‘proq foydasi tegyapti, deb umid qilib turganimiz saytlarning ham moddiy ahvoli yaxshi emas. Ish so‘rab yaqinda taniqli saytlardan biriga borganimda to‘g‘risi shart-sharoitini ko‘rib butun jurnalistikaning ahvoli shunday ekanligini o‘yladim. Bizga muxbirlari maoshidan ko‘ngli to‘q, viloyatlarga chiqib maqola yozishi uchun xodimining safar xarajatlarini ko‘taradigan, shikoyat bilan keluvchilar shart-sharoitimizning nochorligini ko‘rib «ahvoli shu ekan, bizga qanday yordam bera olardi», deya ruhi tushib ketmaydigan shart-sharoitga ega jurnalistika kerak.

Yangi yilga sanoqli kunlar qoldi. Yangi yildan biz jurnalistlarning umidimiz katta. Yosh bolalar mo‘'jizaga ishonganidek, biz ham mo‘'jizaga ishonamiz. Jurnalistikaning buyuk depressiyadan chiqib ketishiga umid qilamiz...

P.S Jahon adabiyotini o‘qib ulg‘aydim. Xorij kinolari jonu dilim. Ammo o‘z vatanimga muhabbatim cheksiz. Adabiyoti, san'ati, tarixi, urf-odatlari, ana'analari betakror yurtimni yutug‘u kamchiliklari bilan qadrlayman. Har qanday vaziyatda ham chetda yashayotganlarni oqlamayman, ularga havas ham qilmayman. (O‘qishga, sayohatga, malaka oshirishga ketgan hamyurtlarim bundan mustasno.) Turmush o‘rtog‘imni o‘qishidan jo‘natmoqchi bo‘lishganida ham, moddiy tomondan juda-juda qiynalgan paytlarimiz xorijdan yaxshi ish chiqqanida ham biror marta ketish haqida o‘ylamaganman. Ammo, faqat... hayotimning mazmuniga aylangan, har kuni ertalab yangi mavzu yozish ishtiyoqi bilan uyg‘onishga da'vat etadigan kasbim,ya'ni, jurnalist bo‘lib chet elda yashamayotganimga armon qilaman, shu o‘y qalbimni kemiradi, azob beradi...

Barno SULTONOVA