Tibbiy sug‘urta tibbiyotdagi korrupsiyaga chek qo‘yadimi?
O‘zbekiston prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash tizimini tubdan takomillashtirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoniga ko‘ra 2019 yil 1 iyuldan boshlab viloyat va tuman (shahar) darajasidagi statsionar sog‘liqni saqlash muassasalarida aralash moliyalashtirish tizimi joriy etiladi, bunda kafolatlangan bepul tibbiy xizmat hajmiga kirmaydigan davolash turlari pullik asosda amalga oshiriladi. Shuningdek, 2019 yil 1 iyuldan boshlab ayrim davolash-profilaktika muassasalari ishlab chiqilgan investitsiya loyihalari asosida belgilangan tartibda investorlarga ishonchli boshqaruvga beriladi hamda 2021 yil 1 yanvardan boshlab O‘zbekiston Respublikasida majburiy tibbiy sug‘urtalash bosqichma-bosqich joriy etiladi.
Bir necha yildan buyon Kanadaning turli shaharlaridagi shifoxonalarda faoliyat yuritib kelayotgan Obidxon Mamadaliyev Kun.uz’ga O‘zbekiston tibbiyot tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar va xorij tajribasi xususida o‘z fikrlarini bayon etdi.
Tibbiy sug‘urta aholi uchun qanday naf keltirishi mumkin?
Birinchidan, tibbiy sug‘urta hammaga kerak, har bir inson uchun zarur narsa. Aholi sog‘ligini yanada yaxshiroq muhofaza qilish, har bir tibbiy jamoani, tibbiyotni rivojlantirish, tibbiy xizmatlarni yuqori sifat bilan ta'minlash uchun majburiy tibbiy sug‘urta albatta kerak. Chunki bugungi kunda respublikadagi tibbiy xizmat ko‘rsatish standarti jahon standartlariga to‘g‘ri kelmaydi.
Tibbiy sug‘urtaning fuqaro uchun afzallik tomoni shundaki, u bitta tibbiy muassasaga, ya'ni poliklinikaga bog‘lab qo‘ymaydi. Fuqaro qo‘lidagi tibbiy sug‘urta polisi bilan mamlakatning istalgan yeridagi o‘zi xohlagan tibbiy muassasaga murojaat qilish, xizmat talab qilish huquqiga ega bo‘ladi.
Buning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ham katta ta'siri bo‘ladi. Majburiy tibbiy sug‘urtaga o‘tish orqali ko‘plab odamlar ish bilan ta'minlanishi mumkin. Ya'ni yangi sug‘urta kompaniyalari tashkil etiladi, har bir shifoxonaning o‘z moliya mutaxassislari paydo bo‘ladi. Ko‘plab xususiy tibbiyot muassasalari ochiladi.
Bora-bora tibbiyot sohasi o‘zini-o‘zi ta'minlashga o‘tadi va tibbiyot ham soliq to‘lovchiga aylanadi. Bu faqatgina doimiy ravishda narxni oshirib borish degani emas, balki yaxshi xizmat ko‘rsatgan tibbiyot muassasalari rivojlanib boradi, yaxshi xizmat ko‘rsata olmagan muassasa esa o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketadi.
Tibbiyot yaxshi bo‘lsa, turistlar oqimi yaxshilanadi, investorlar ham kirib keladi. Masalan, investitsiya kiritilayotgan chekka bir joyda investorning mazasi qochib qolsa va unga yaxshi tibbiy xizmat ko‘rsatilmasa, investor bu yerni tark etadi, chunki salomatlik har bir inson uchun birinchi o‘rinda turadi.
Majburiy tibbiy sug‘urta joriy etilishi jarayonida nimalarga e'tibor berish darkor?
O‘zbekiston sug‘urta va pullik tibbiyotga to‘liq o‘tib ketishi uchun imkoniyat bor. Lekin bu oson emas. Menimcha, bu ishni 2021 yil emas, 2024 yilgacha amalga oshirishni rejalashtirilsa yaxshi bo‘lardi. Sababi, hozirda yetarli infrastruktura yo‘q.
Infrastruktura nima? Avvalambor, xizmat ko‘rsatuvchi gospitallarni ko‘paytirish kerak. O‘ttiz uch million nafar aholiga xizmat ko‘rsatish uchun juda ham ko‘p shifoxona bo‘lishi zarur.
Tibbiy sug‘urta qilish bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalarni tashkil etish, ularga nisbatan moliyaviy talablarni ishlab chiqish kerak. Bu kompaniyalar mablag‘i juda katta, boy tashkilot bo‘lishi lozim. Bir million so‘m bilan sug‘urta kompaniyasi ochib qo‘yib, uni yuritib bo‘lmaydi. Ular xorijdagi rivojlangan sug‘urta kompaniyalari tajribalarini o‘rgangan bo‘lishi zarur. Bundan tashqari, sug‘urta kompaniyalari ko‘p va xususiy bo‘lishi kerak. Shundagina raqobat bo‘ladi, yaxshi xizmat ko‘rsatuvchi kompaniyalar paydo bo‘ladi hamda odamlar ular ichidan eng ma'qulini tanlab olishadi. Yana bir narsani e'tiborga olish lozim, odamlar birdaniga bir yillik sug‘urta to‘lovini to‘lay olmasliklari mumkin. To‘lovni oyma-oy to‘laydigan shaklini yo‘lga qo‘yish kerak.
Pullik xizmatlar yo‘lga qo‘yilganidan so‘ng tibbiyot ham xususiylashib borishi kerak. Odamlar “davlat tibbiy xizmatlari yo‘q bo‘lib ketar ekan, hammasi xususiy bo‘lib ketar ekan” deb vahimaga tushmasliklari lozim. Chunki bu raqobat va sifatni kuchaytiradi hamda narx-navoning tushishiga olib keladi. Zero butun dunyoda xususiy tibbiyot yo‘lga qo‘yilgan.
Kanada gospitallarida xizmat bepulmi?
Kanadada barcha klinikalar xususiy. Katta gospitallar davlatga qarashli. Tibbiyot bepul emas, ammo har bir fuqaro uchun sug‘urta pulini davlat to‘lab beradi. Hattoki davlat kasalxonalarida ishlaydigan shifokorlarning barchasi tadbirkor, har birining o‘z shaxsiy hisob raqami, o‘z hisobchisi, o‘z kotibi, o‘z ofisi bor. Ular kasalxonaga kelib xizmat qilib ketadi, ularga xizmat haqi to‘lanadi.
Va yana shuni aytmoqchimanki, Kanada gospitallarida bepul xizmat ko‘rsatiladi. Ammo har bir shifokor har bitta muolajasi uchun, har bitta bemorni ko‘rgani uchun davlatdan pul talab qiladi. O‘sha bemor uchun invoys yuboradi va shifokorning xizmat haqini davlat to‘lab beradi.
Xo‘sh, davlat bu pullarni qayerdan oladi? Bu pullar ayrim turdagi soliqlardan olinadi. Bu soliqlar qayerdan olinadi? Kanadada eng qimmat narsa bu alkogol va tamaki mahsulotlaridir. Bu mahsulotlarning aksiz soliqlaridan kelgan daromadlarning barchasi tibbiyotga ajratiladi. Kazinolardan tushayotgan foydalar yuz foiz tibbiyotga o‘tkaziladi.
Kazinolardan tashqari lotereyalardan tushadigan daromadlar ham tibbiyotga sarflanadi. Lotereyalarda jyek-pot miqdori o‘sib boradi va ana shu yutuq ma'lum muddat davomida yutib olinmasa, bu pul ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri sog‘liqni saqlash sohasiga o‘tkazib yuboriladi. Bundan tashqari, gospitallar atrofidagi avtomobil turargohlarining barchasi pullik va bulardan tushadigan daromad ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri tibbiyot sohasiga ketadi.
E'tiboringizni bir narsaga qaratmoqchiman, Kanadada federal hukumat, provintsial hukumat, politsiyachilar yoki harbiylar uchun alohida gospital yo‘q. Kanadada boy ham,kambag‘al ham bitta gospitalga boradi. Tajribamdan sizga bir narsani aytib bermoqchiman. Shifoxonada bemorlarni tekshirayotganimda yoshi ellik-oltmishlar atrofidagi insonga duch keldim. Unga muolaja ko‘rsatib bo‘lganimdan so‘ng bu kishining xizmat sohasi bilan qiziqdim. U federal parlamentda senator ekanligini aytdi. Qarang, senator ham oddiy odamlar orasida navbat kutyapti. Undan “senatorlar uchun alohida gospital ajratilmaganmi?” deb so‘radim. U “yo‘q, hamma bitta gospitalga murojaat qiladi”, deb javob berdi.
Bu davlatda faqatgina bosh vazir, general-gubernator va parlament raisi hamda ularning oilalariga xizmat ko‘rsatadigan bitta kichkina poliklinika bor xolos. Ularga o‘sha poliklinikada xizmat ko‘rsatiladi, ammo ular ham o‘sha oddiy xalq boradigan gospitalga jo‘natilar ekan.
Buni nima uchun aytyapman? O‘zbekistonda ham ma'lum bir qatlam uchun xizmat ko‘rsatadigan kasalxonalarni barcha bora oladigan kasalxonalarga aylantirish kerak.
Kasalxonalarda xizmat ko‘rsatish sug‘urta tizimiga o‘tganidan keyin har bir insonning qo‘lida “health card” (sug‘urta polisi) bo‘ladi. Shifoxonalar qo‘lida polisi bor odamga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xizmat ko‘rsatishi kerak, pulini esa bemordan emas, o‘sha polisni bergan sug‘urta kompaniyasidan talab qilib olishi kerak.
Shifokor birinchi navbatda bemordan pul so‘rashi emas, davolashi shart
Toshkentda bo‘lganimda xususiy klinikalardagi xizmat ko‘rsatish bilan tanishdim. Avval pul to‘laysiz, shundan keyingina sizga xizmat ko‘rsatishadi. Pulini to‘lamasangiz, xizmat ko‘rsatilmaydi. Bu mutlaqo noto‘g‘ri. Bemorga xizmatni ko‘rsatib, ana undan keyin pul talab qilish kerak. Agarda bemorning pulni to‘lashga qurbi yetmaydigan bo‘lsa, unga keyinroq to‘lash yoki bankdan kredit olib to‘lash imkonini berish lozim. Nafaqat O‘zbekiston, balki sobiq SSSR hududidagi davlatlarda esa buning teskarisi. Avval pul to‘laysiz, keyin shifokor sizni davolashni boshlaydi. “Gippokrat qasami”ni ichgan shifokor avvalo o‘ziga murojaat qilgan bemordan pul so‘rashi emas, davolashi shart.
O‘zbekistonda yana bir muammo bu qog‘ozbozlikdir. Tibbiyot sohasida ham juda katta qog‘ozbozlik mavjud. Masalan, tibbiyot kartalarini yuritish. Hammasini to‘p-to‘p qilib qog‘ozga yozib qo‘yishadi. Agarda ana shu qog‘oz yo‘qolib qolsa, tamom, bemorning kasallik tarixi bo‘lmaydi. Endi Kanada misoliga o‘tadigan bo‘lsak, bu yerda barchaning kasallik tarixi sog‘liqni saqlash vazirligi serverida turadi. Agarda siz o‘zingiz tanlagan shifokorga “kasallik tariximni o‘rganib chiqib, shunga qarab muolaja qiling” desangiz, u internet orqali sizning kasallik tarixingizga kirib, qachon va qanaqa kasal bo‘lgansiz, qanday dori ichgansiz, necha marta qon oldirgansiz, necha marta tekshiruvdan o‘tgansiz, hamma-hammasini o‘rganib, o‘shandan kelib chiqib muolajani boshlaydi.
Yana Kanada shifokorlarida bir narsa borki, antibiotiklarni juda ham kam qo‘llashadi. Ularning birinchi beradigan maslahati sport mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanish, sog‘lom ovqatlanish, ko‘proq meva-sabzavotlar iste'mol qilishdir. Tarkibida yog‘ va shakar yuqori darajada bo‘lgan taomlardan tiyilishni maslahat berishadi.
Bu yerda, shuningdek, har bir ishchiga ishxonasi tomonidan benefit beriladi. Benefit ma'lum miqdorda pul ajratiluvchi kartochka bo‘lib, xodim ushbu kartochkadagi pulni sport anjomlari sotib olish, sport zallariga borish, oila a'zolari uchun turli sog‘lomlashtirish muassasalariga sarflashi mumkin. Ushbu kartochkadagi pul ishlatilayotganida uning nima uchun ishlatilayotgani ko‘rsatiladigan blanka to‘ldiriladi va kassa apparati cheki bilan ishxonaga topshiriladi. Bu ham aholi salomatligini mustahkamlashga xizmat qiladi. Mana shu narsani ham yo‘lga qo‘yish kerak deb o‘ylayman.
Diplomingni emas, litsenziyangni so‘rashadi
Bu yerda talabalar tibbiyot oliygohida to‘rt yil o‘qiganidan so‘ng bakalavr darajasini olishadi. So‘ngra tanlagan tibbiyot yo‘nalishi bo‘yicha o‘qishni davom ettirish uchun imtihon topshiradi va yana ikki yildan 4 yilgacha o‘qiydi. o‘qishni bitirganidan keyin yana ikki yil shifokor yordamchisi bo‘lib ishlash uchun gospitallarga yuboriladi. Bu ham talabalik davriga kiradi. Ammo gospitalda yurgan paytida albatta oylik oladi. Shifokor bo‘lib yetishish uchun jami sakkiz yildan 12 yilgacha vaqt ketadi.
Eng asosiysi esa, o‘qishni bitirib, qo‘liga diplom olganidan so‘ng albatta litsenziya olish uchun imtihon topshiradi. Ushbu imtihondan o‘tolmaganlarga litsenziya berilmaydi va ular shifokorlik qilish huquqiga ega bo‘lishmaydi. Kanadada qaysi oliygohni bitirganligidan qat'i nazar, sohada ishlash uchun litsenziya olish shart. U shifokor bo‘ladimi, taksichi bo‘ladimi, yurist bo‘ladimi, qo‘lidagi diplomi bilan ish boshlay olmaydi. Faqatgina sohasi bo‘yicha imtihondan o‘tib litsenziya olgach ish boshlashi mumkin.
Oliy ma'lumotli ishchilar va mutaxassislar bu yerda ishga kirmoqchi bo‘lsa, diplomi emas, litsenziyasi so‘raladi. O‘zimdan misol, O‘zbekistonda ham, Kanadada ham olgan diplomlarim uyimga olib borib qo‘yganimdan beri o‘shanday turadi, hali hech kim diplomimni so‘ragani yo‘q. Lisenziya raqamingizni aytsangiz bo‘ldi, onlayn tizim orqali siz haqingizdagi barcha ma'lumotlarni o‘zlari topib olishadi. Yigirmata diplomingiz bo‘lsin, bitta litsenziyangiz bo‘lmasa, ishlay olmaysiz.
Shifokor bemorga dori yoki muolaja uchun retsept yozib bersa, ostiga litsenziya raqami, ism-sharifi va imzo yozilishi kerak. Agarda xatda litsenziya raqamingiz bo‘lmasa, bu norasmiy hisoblanadi.
Kanadada shifokorlar yozib bergan retseptlarda litsenziya raqami yozilmaganini biror marta ko‘rmaganman.
O‘zbekistonda ham litsenziya tizimini yo‘lga qo‘yish kerak
O‘zbekistonda ham ayniqsa tibbiyot sohasida ushbu tajribani yo‘lga qo‘yish lozim deb hisoblayman, chunki tibbiyot o‘ta mas'uliyatli, inson hayoti bilan bog‘liq soha. Shu bois barcha shifokorlar oliygohni bitirganidan so‘ng xirurg bo‘ladimi, pediatr bo‘ladimi, stomatolog yoki ginekolog bo‘ladimi, diplomni bejizga olmaganini, shifokor bo‘lib ishlash uchun bilim va malakasi yetarli ekanligini isbotlash uchun o‘z sohasi bo‘yicha litsenziya olishi shart.
Lisenziyani esa Sog‘liqni saqlash vazirligi emas, balki alohida litsenziyalash markazi berishi kerak. Vazirlik imtihonlar bo‘yicha standartlarni ishlab chiqishda ishtirok etishi mumkin, ammo litsenziya beradigan muassasa albatta boshqa tashkilot bo‘lishi kerak. Ana shunda monopoliyaning oldi olinadi va tibbiyot oliygohlaridagi korrupsiyaga barham beriladi.
Bu litsenziyalar doktorlarga ham, hamshiralarga ham bir umrga beriladi va ularning ish faoliyati yo‘nalishiga qarab, masalan, xirurglar assotsiatsiyasi, pediatrlar assotsiatsiyasi, hamshiralar assotsiatsiyasi kabi assotsiatsiyalar tomonidan nazorat qilib boriladi. Nazorat deganda ularning har birini tekshirib imtihon o‘tkazish emas, balki bemorlardan ularning ustidan tushgan shikoyatlar, faoliyati davomida yo‘l qo‘ygan xatolari ko‘rib chiqiladi. Shunga qarab ularning litsenziyasini vaqtincha to‘xtatish yoki qaytadan imtihonga qo‘yish qarori chiqariladi. Korrupsiya paydo bo‘lishiga imkoniyat yaratmaslik uchun esa imtihon oluvchi mustaqil komissiya tuzilishi kerak. Komissiya doimiy bo‘lmaydi, balki har yili alohida komissiya tuziladi.
Assotsiatsiyalar esa doimiy ishlashi hamda tegishli sohadagi xodimlarni nazorat qilib borishi lozim bo‘ladi. Mablag‘ni esa assotsiatsiya a'zolarning yillik litsenziya to‘lov badallaridan oladi.
Kanadada terapevtlar, endokrinologlar va boshqa yo‘nalishlardagi mutaxassislarning assotsiatsiyalari mavjud va ularning a'zolari har yili to‘lov badalini to‘lab boradi. Assotsiatsiyalar mana shu badal hisobiga yashaydi va davlatdan hech qanday pul olmaydi. Ular juda kichik tashkilot hisoblanadi, bitta raisi, o‘rinbosari, to‘rt-besh nafar xodimi va koll-markazi bo‘ladi. Shifokorlar sog‘liqni saqlash vazirligiga emas, mana shu assotsiatsiyaga birlashadi. Assotsiatsiya nafaqat litsenziya berish, balki ularni himoya qilish bilan ham shug‘ullanadi. Agar ularga nisbatan tuhmat bo‘lsa, ishdan nohaq bo‘shatilsa, mana shu assotsiatsiya xodimlari ularni himoya qiladi. Bu kasaba uyushmasi emas, kasaba uyushmalari alohida. Ammo assotsiatsiyalar ham o‘z a'zolarini nazorat qilish bilan birga kerak paytda himoya ham qiladi.
Hamshiralar borasida ham shu fikrdaman. O‘zbekistonda hamshiralar tayyorlanadigan kollejlar bor, ammo hamshiralarning birortasi ham litsenziyalanmaydi. Taklifim, barcha hamshiralar o‘qishni bitirganidan keyin shifoxonalarda olti oydan bir yilgacha majburiy amaliyot o‘tashi, amaliyotni o‘tab bo‘lganidan so‘ng imtihon topshirib, litsenziya olishi kerak.
Hozir ishlayotgan hamshiralar nima qiladi, degan savol tug‘ilishi mumkin. Ularning barchasiga avtomatik ravishda litsenziya beriladi, ma'lum muddatdan so‘ng ular imtihondan o‘tkazilishi mumkin.
Yana Kanadani misol keltirsam, bu yerda hamshiralarga litsenziya olish uchun imtihon topshirishga 3 marta imkoniyat beriladi. Birinchi marta o‘qishni bitirib, amaliyotni o‘taganidan so‘ng “litsenziya olishga tayyorman” deb hujjatlarini topshiradi. Belgilangan kuni imtihon topshiradi. Agarda imtihondan o‘ta olmasa, olti oy-bir yil tayyorlanib, kelasi yil imtihon topshiradi. O‘shanda ham imtihondan o‘ta olmasa, kollej yoki oliygohda necha yil o‘qigan bo‘lsa, yana qaytadan o‘qiganidan keyingina imtihonga qo‘yiladi. Bu mantiqan olib qaraganda to‘g‘ri yondashuvdir. Chunki uch-to‘rt yil o‘qigan hamshira imtihondan 3 marta o‘ta olmasligi, uning darslarga umuman qatnashmaganini bildiradi.
Tibbiy sug‘urta va litsenziya tizimini joriy etish hamda xorij tajribasini tatbiq etish orqali O‘zbekistonda yuqori malakali, bilimli shifokorlar yetishib chiqishiga hamda tibbiyot tizimidagi korrupsiyaga chek qo‘yilishiga erishish mumkin degan fikrdaman.
Obidxon Mamadaliyev, Kanada, Edmonton Shaxri, Alberta provinsiyasi.
Fb.com/obidmamadaliev, Twitter @obidmamadaliev.
Mavzuga oid
17:20 / 17.12.2024
Xitoyda katta miqdorda pora olishda ayblangan partiya mulozimi qatl etildi
12:00 / 11.12.2024
Netanyahu korrupsiya bo‘yicha ish yuzasidan sudda ko‘rsatma berishni boshladi
21:00 / 09.12.2024
200 dollarlik fotosurat, “ish bitirgan” kurka bolalari va qo‘shmachining “tanka”si – noodatiy poralar
16:56 / 27.11.2024