Plagiat nafaqat san'atda, balki adabiyotda, fan va ta'limda ham ko‘p uchramoqda, deyiladi «Hurriyat» gazetasining 15-sonidagi «Plagiat, ko‘chirmachilik va oqibat» maqolasida.
Maqola muallifi o‘zbek adabiyotida plagiatning turli-tuman shakllari kuzatilayotganini yozadi.
«Gazetada bir hikoya o‘qidim, uning sarlavhasi ostida «falonchiyev tayyorladi» deyilgan ekan. Rukn ─ Jahon adabiyoti durdonalari. Hikoyaning muallifi qayd etilmagan. Yo materialni tayyorlagan kishining o‘zi jahon adabiyotiga daxldor shaxsmikan, deb o‘yladim. Lekin o‘zim bilgan mualliflar orasida bunday ismni uchratmadim. Xotiramga o‘qiganlarim kelaverdi. Oxiri esimga tushdi: gazetadagi material Paustovskiyning «Keksa oshpaz» hikoyasining na tarjimasi, na tabdili edi: o‘zbekcha matnda uning sarlavhasi, badiiy detallari, Motsartdan boshqa qahramonlarning nomi o‘zgartirilgandi. Bu na taqlid, na tarjima, na sharh, na tabdil edi...»
Muallif Bozor Ilyos al-Aminning bayon etishicha, fan va ta'lim sohasida ham plagiatlikning cheki yo‘q. Ayniqsa, talabalarning diplom himoya qilishida bu holat ko‘p uchraydi va bu sifatga ta'sir qilmay qolmayapti.
«Ba'zan hatto ko‘p yillik tajribaga ega tadqiqotchilar ham monografiyalarda avval o‘zga ilmiy ishidan bir iqtibosni «qoida» ga amal qilib oladilar, keyin besh-o‘n sahifagacha tap tortmay ko‘chiradilar. Go‘yo «tirnoq» ichidagisi kitob muallifiniki-yu, qolganlari esa ko‘chirgan janob qalamiga mansubday. Hech bo‘lmasa, ora-sirada manbaa ko‘rsatilsa ham mayli edi. Plagiat zamirida nima bor? Azaldan o‘zi loyiq bo‘lmagan obro‘ga erishish uchun yoki mashhurlik kasaliga (maniya velichiya) yo‘liqqanlar ko‘chirmakashlik qiladi. Gohida esa ilojsizlikdan bunga qo‘l uradi. Birinchi holat haqida ko‘p aytilgan. Ikkinchi holat, ayniqsa, oliy ta'lim tizimida bitiruv malakaviy ish yozish (BMI) va himoya qilishda bor bo‘y-basti bilan namoyon bo‘ladi. Talaba 70-90 betlik ishni tayyorlashi kerak. O‘zi bir sahifa u yoqda tursin, bir jumlani ham mustaqil ravishda tuzolmaydi. Unga umrida hali biror varaq ilmiy maqola yozmagan kishi ilmiy rahbarlik qilishi ham ehtimoldan xoli emas. Nima qilsin? Talabaning iloji yo‘q: u yo ishni biror joyda ko‘chirib oladi, yo ko‘chirib berishadi. Yo tayyorini sotib ola qoladi. Bu jarayonni ko‘pchilik biladi. Lekin haligacha biror mutaxassis yoki mutasaddi bu borada og‘iz ochganini ko‘rmadim. Kim ham o‘zi o‘tirgan shoxni arralardi?
Hamma bitiruv malakaviy ish yozishi shartmi? Bu vazifani faqat o‘zi xohish bildirgan iqtidorli talabalarga yuklab, o‘quv rejasida BMIga ajratilgan yuklamaning qolgan qismini (soatlarni) mutaxassislik bo‘yicha nazariy va amaliy darslar uchun taqsimlab chiqish va soha bo‘yicha davlat imtihonlarini og‘zaki topshirishni qayta joriy etish balki samaraliroq bo‘lar? Shunda kitob o‘qish va uqish yana talabaning asosiy vazifasi ekanligini ular his qilishar? Axir to‘rt yil oliygohda yurib, kutubxona qayerdaligini bilmay, bitta ham kitob o‘qimay diplom olib ketayotganlar ozmi? Bitiruv malakaviy ishlar qayerda sotiladi, deysizmi? Internet bir zumda minglab tayyor diplom va bitiruv malakaviy ishlar ro‘yxatini oldingizga tashlaydi. Shuningdek, dissertatsiyalarni ham» , ─ deya yozadi u.
Plagiatlikning badiiy adabiyotga ham yot emasligini maqola muallifi turk adibi Aziz Nesin voqeasi bilan isbotlaydi.
«Mashhur turk adibi Aziz nesin «Romanimni qanday chiqardim?» hajviy hikoyasida plagiatning antiqa turi haqida yozadi: hikoya qahramoni asarini qaysi tahririyatga olib bormasin, bir xil javob oladi: «Original asarlarni xalqimiz uncha yoqtirmaydi!» «Biz faqat tarjima romanlarnigina chop etamiz» . Oxiri u o‘z romaniga «amerikalik muallif» ni o‘ylab topib, undagi barcha turkcha nomlarni amerikachasi bilan almashtirib chiqadi. Diqqat bilan Amerika xaritasini o‘rganadi, kitobdagi barcha jug‘rofiy nomlarni ham amerikacha joy nomlariga o‘zgartiradi. So‘ng uni tarjima sifatida tahririyatga taqdim etadi. Ishi o‘ngidan keladi: «Fransuz, nemis va boshqa chet ellik adiblar hikoyalarini olib, ulardagi Jonsonlarni Ahmadlarga, Martalarni Fotimalarga almashtirib, so‘ng muqovasiga o‘z ism-shariflarini qo‘yib jurnallarga topshirayotgan yurtdosh hamkasblarim kam deb o‘ylaysizmi? Men ular foydalangan usulning teskarisini qilsam, gunoh bo‘larmidi?»
Ba'zi o‘zbekcha badiiy matnlarni xorij adabiyoti kitoblari bilan qiyoslasak, hozirgi o‘zbek adabiy jarayonida ham xuddi shunday «Martalarni Fotimalarga almashtirish» holatlariga duch kelishimiz ehtimoldan xoli emas. Bundan ko‘ra, o‘zlariga yoqqan xorijlik adibning asarini qoyilmaqom qilib o‘zbek tiliga o‘girishsa, ko‘proq savob bo‘lmasmidi?...
Ma'lumot uchun, amaldagi qonunchilikda to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita «plagiat» atamasi qo‘llanilmasa-da, mualliflik huquqlarining buzilishi uchun aniq javobgarlik choralari nazarda tutilgan. Xususan, Jinoyat kodeksining 149-moddasiga ko‘ra, tafakkur mulki obektiga nisbatan mualliflik huquqini o‘zlashtirib olish, hammualliflikka majburlash, shuningdek, tafakkur mulk obektlari to‘g‘risidagi ma'lumotlarni ular rasman ro‘yxatdan o‘tkazilgunga yoki e'lon qilingunga qadar muallifning roziligisiz oshkor qilish eng kam oylik ish haqining yigirma besh baravaridan yetmish besh baravarigacha miqdorda jarima yoki besh yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi.
Shuningdek, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2013 yil 31 yanvardagi qarori bilan tasdiqlangan «Fan doktori ilmiy darajasini berish tartibi to‘g‘risida» gi Nizomning 15-bandiga ko‘ra, «Talabgor o‘z dissertatsiyasida foydalangan materiallar manbaini, ularning muallifi va nomini to‘liq ko‘rsatishi lozim. Talabgor dissertatsiyada ilmiy ish yozishda ishtirok etgan hammualliflarning g‘oya yoki ishlanmalaridan foydalangan taqdirda, buni dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatida qayd etishi shart» .
Kim xabardor, kim bexabar, lekin «beozor jinoyat» dek ko‘ringan plagiat ham javobgarlikka tortiladi. Bu qonunda belgilangan. Faqat hamma yoqda urchib ketayotgan plagiatlarni xolisona aniqlash mexanizmini yo‘lga qo‘yish kerak.
