2020 yil mulk huquqini himoya qilishda o‘zgarish yili bo‘ladimi? «Sovplastital» ishida yangi burilish
O‘zbekiston iqtisodiyoti iqtisodiy o‘sish va inson farovonligini ta'minlash mumkin bo‘lgan investitsiyalarga juda muhtoj. Investitsiyalarni (ham mahalliy, ham xorijiy) jalb qilish uchun qulay investitsiya muhiti zarurligi barchaga ma'lum. Mulk huquqlarini himoya qilish darajasi investitsion muhitning muhim unsuridir.
Investor biznesiga o‘z mablag‘i va mehnati, tajribasini, innovatsion ishlanmalarini kiritadi. Shu bilan birga, u ko‘plab xatarlarga duch keladi. O‘zbekiston sharoitida ular ichida eng asosiysi reyderlik hujumlari oqibatida mulkidan ayrilish xavfidir. Afsuski, bizda ko‘pincha davlat amaldorlari bosh «qaroqchi» rolini o‘ynaydi.
Madaniyatli mamlakatlarda mulkdorning manfaatlarini sud tizimi himoya qiladi. Afsuski, O‘zbekistonda bunday emas. Sudlar ko‘pincha o‘zlari himoya qilishlari kerak bo‘lgan qonunlarni rad etib, «dunyoning ustunlari»: davlat idoralari, huquqni muhofaza qilish idoralarining aytganini qiladi. Ular deyarli har doim davlat organlaridan keladigan da'vo va arizalar matnlarini nusxa ko‘chirgandek qayta yozib chiqishadi. Va bunda odatda hech qanday asos yoki dalillar talab qilinmaydi.
Menimcha, bu bugungi kunda investitsion muhit sifatining birinchi o‘rinda turadigan muammosi. Shuning uchun har bir alohida holatda qonunga rioya qilinishini ta'minlash juda muhim va sudlar qachon o‘z vazifalarini vijdonan bajarishga kirishishiga e'tibor qaratish lozim.
2020 yil 10 yanvarda O‘zbekiston sud tizimi tarixida muhim voqea sodir bo‘ldi. Toshkent tumanlararo iqtisodiy sudi sudya M.Ergashev raisligida yetkazilgan zarar va davlat to‘lovlarini «Sovplastital»ning sobiq aksiyadori Qobiljon Bekxo‘jayev foydasiga undirish to‘g‘risida qaror qabul qildi.
Kun.uz sayti bu ishning boshlanishini yoritgandi. Masalaning mohiyatini qisqacha eslatib o‘taman.
«Sovplastital» kompaniyasi 2017 yilda qonuniy egalaridan tortib olingan. Bunga asos esa go‘yoki 1997 yilda amalga oshirilgan «noto‘g‘ri» xususiylashtirishdir.
Aynan o‘sha paytda Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat qo‘mitasi va «Sovplastital» o‘rtasidagi shartnomaga muvofiq, korxona aksiyalari quyidagicha taqsimlangan: davlatga – 30 foiz, mehnat jamoasiga – 60 foiz, xorijiy kompaniyalarga – 10 foiz. Bunday yondashuv o‘sha davrdagi xususiylashtirish qoidalari va amaliyotiga to‘laligicha mos edi.
Nega to‘satdan 20 yildan keyin ushbu shartnomani bekor deb hisoblashga qaror qilishdi? Qanday asoslarda? Men da'vo arizalarini o‘qiganimda (ular ikkita edi), sud qarorida ularni topa olmadim. Amaldorlar shunchaki «xususiylashtirish noto‘g‘ri o‘tkazilgan» degan va sud itoatkorlik bilan bunga rozi bo‘lgan.
Bundan tashqari, xususiylashtirish natijalarini qayta ko‘rib chiqish talab qilingan da'vo amaldagi qonunchilikka zid edi.
Gap shundaki, prezidentning 2017 yil 17 yanvardagi «Tadbirkorlik maqsadlarida foydalanish uchun davlat mulki obektlarini sotishni jadallashtirish va uning tartib-taomillarini yanada soddalashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi (4933-sonli) farmonida:
«Davlat organlari, shu jumladan nazorat, huquqni muhofaza qilish organlari va sudlar tomonidan xususiylashtirish natijalarini, shu jumladan, obektlar qiymatini baholash natijalarini qayta ko‘rib chiqish va bekor qilish masalalarini o‘rtaga qo‘yish taqiqlansin» deb aniq belgilab qo‘yilgan.
Bundan tashqari, Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat qo‘mitasining Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi sifatida qayta tashkil etilganligi munosabati bilan prezidentning 2017 yil 18 apreldagi (2897-son) qarorida:
«Xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi va uning hududiy organlari tomonidan avval berilgan litsenziyalar, huquqni belgilovchi, ruxsat beruvchi hujjatlar hamda ular tomonidan avval qabul qilingan qarorlar o‘z kuchini saqlab qoladi va u qayta tashkil etilishi munosabati bilan bekor qilinmaydi yoki o‘zgartirilmaydi» deyilgan.
Va qayta tashkil etilgan davlat organi ushbu normativ hujjatlarni xuddi masxara qilgandek, 2017 yil 5 mayda sudga murojaat qiladi. Ya'ni prezidentning farmoni va qarori ochiqchasiga buzilgan.
Ammo sudni bu narsa umuman bezovta qilmadi va 2017 yil 31 mayda (zudlik bilan) kompaniya ustav fondidagi davlat huquqini 96,67 foiz miqdorida deb e'tirof etish to‘g‘risida hukm chiqardi.
Hukm nimaga asoslanib chiqarilgan? Ma'lum bo‘lishicha, SSSR parchalanib ketganida, korxonaga egalik qilgan ittifoq vazirligining mulki O‘zbekistonga o‘tishi kerak bo‘lgan degan asosda. Xo‘p, yaxshi. Aytaylik, SSSR 1991 yilda parchalanib ketdi va korxona davlat mulkiga aylandi. Unda 1997 yilda amaldagi qoidalarga muvofiq o‘tkazilgan va Davlat mulk qo‘mitasining tegishli hujjatlari bilan mustahkamlab qo‘yilgan xususiylashtirishni qayta ko‘rib chiqish nega kerak bo‘ldi?
Sud negadir ushbu hujjatlarning barchasini, jumladan mulk huquqiga berilgan davlat orderini ham haqiqiy emas deb topdi.
Zero, xususiylashtirishning ma'nosi – davlat mulkini nodavlat mulkiga aylantirishdir. 1997 yilda qanday qonunbuzarliklar bo‘lgan va nima uchun Davlat mulk qo‘mitasining qarorlari bekor qilinishi kerak?
Men bu savollarga baribir javob topa olmadim. Shunchaki javoblar yo‘q. Sud bor-yo‘g‘i 1991 yilda «Sovplastital»ning 96,67 foiz mulki davlatga tegishli bo‘lganligi asosida (boshqa dalillar yo‘q!) kompaniyani xususiylashtirish to‘g‘risidagi 1997 yildagi qarorni bekor qildi. Bema'nilik! Axir 1991 yildan keyin deyarli barcha korxonalar davlatga tegishli bo‘lib, keyinchalik xususiylashtirilgan. Demak, ularni ham milliylashtirish kerakmi?
Yana bir muhim jihat: sud qarori mol-mulki davlat foydasiga musodara qilingan aksiyadorlar ishtirokisiz qabul qilindi.
Shu o‘rinda, mol-mulkni davlat foydasiga tortib olish uch turda bo‘ladi: milliylashtirish, rekvizitsiya va musodara qilish.
Shu bilan birga, milliylashtirish va rekvizitsiya evaz asosida amalga oshiriladi (bunday qilinmagan), mulkni musodara qilish esa Fuqarolik kodeksining 204-moddasiga muvofiq, faqat jinoyat yoki boshqa huquqbuzarlik sodir etilganidagina amalga oshiriladi. Aksiyadorlar qanday jinoyat yoki huquqbuzarlik sodir etgan?
Shunday qilib, «Sovplastital»ning sobiq aksiyadorlaridan biri oshkora yetkazilgan zararni qoplash uchun sudga da'vo bilan murojaat qildi. Va bizning sudimiz (mo‘jiza!) bu da'voni haqli deb topdi. Sud mulkning egasidan noqonuniy ravishda hech qanday kompensatsiya to‘lovisiz olib qo‘yilganligini e'tirof etdi. Ya'ni sud ochiq-oydin haqiqatni tan oldi.
Balki, rostdan ham, mamlakatimizda (telefon huquqi o‘rniga) fuqaro va mulkdorning huquqini himoya qiladigan qonun ishlay boshlagandir? Balki va nihoyat sudlarimiz prezidentning qonunlarga rioya qilish, fuqarolar va mulkdorlarni himoya qilish, hususiylashtirish natijalarini qayta ko‘rib chiqishni taqiqlash bo‘yicha ko‘plab marotaba yangragan murojaatlarini eshitgandir?
Ana shunday so‘nggi murojaatlardan biri prezidentning «Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining kafolatlarini kuchaytirish» to‘g‘risidagi (13.08.2019 yildagi) farmonida bo‘lib, unda:
– «mansabdor shaxslar davlat himoyasida bo‘lgan xususiy mulkning daxlsiz ekanligini, har qanday vaj bilan xususiy mulkni, shu jumladan avval xususiylashtirilgan mulkni olib qo‘yish, asosli zaruratsiz mulkni buzib yuborish g‘ayri huquqiyligini anglab yetmayotgani»,
– Bosh prokuraturaga esa «xususiy mulkdorlarga ularning huquqlarini buzgan holda zarar yetkazilishiga, shu jumladan mulk huquqini noqonuniy cheklash va (yoki) undan mahrum qilish, xususiy mulkka, jumladan avval xususiylashtirilgan mulkka tajovuz qilish ustidan tizimli nazorat o‘rnatish» topshirilgani aytilgan.
2019 yil 20 noyabrda prezident Jahon bankining «Biznes yuritish» reytingida mamlakat mavqeyini yaxshilash bo‘yicha «yo‘l xaritasi»ni tasdiqladi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijalarini qayta ko‘rib chiqish va bekor qilish to‘g‘risidagi ishlar ko‘rib chiqilishi taqiqlanadi. Bosh prokuratura zimmasiga davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijalarini ko‘rib chiqish va bekor qilganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortishgacha qonun hujjatlariga qat'iy rioya etilishi ustidan nazoratni kuchaytirish yuklatildi.
2020 yil mulk huquqini himoya qilish va sudlarimizni isloh qilishda burilish nuqtasi bo‘lishiga ishongimiz keladi. Zero mustaqil va samarali sud tizimini yaratmasdan turib mamlakat aholisi farovonligi uchun ishlaydigan muvaffaqiyatli fuqarolik jamiyati va rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotini qurishning imkoni yo‘q.
Biroq bu borada yakuniy nuqta hali qo‘yilmagan.
Birinchidan, byurokratik-sud o‘zboshimchaliklaridan jabr ko‘rgan yana o‘nlab aksiyadorlar bor. Ularning ishi nima bo‘ladi? Aftidan, ular ham alohida tartibda sudga murojaat qilishlari va ijobiy natijaga umid qilishlari kerak.
Ikkinchidan, 2017 yilda qaroqchilik yo‘li bilan muvaffaqiyatli korxonani egallab olganlar hamda bu qonunsizlikka yo‘l qo‘ygan amaldorlar va sudyalarni javobgarlikka tortish masalasi ochiqligicha qolmoqda. Bu o‘ch olish uchun emas. Aslo. Boshqalarga o‘rnak bo‘lishi uchun. Alohida, ajralib turadigan «o‘rtoqlar»ni jazolamas ekanmiz, afsuski, mamlakatimizda qonunlar va nihoyat ishlay boshlashiga erisha olmaymiz.
Uchinchidan, Davlat aktivlarini boshqarish agentligi sudning xususiylashtirish bitimlarini ilgari haqiqiy emas deb tan olgani sababli sud qaroriga qarshi apellyatsiya shikoyati berdi. Ya'ni Agentlik xususiylashtirish natijalarini qayta ko‘rib chiqish to‘g‘risida qonunga zid qaror qabul qilinishini talab qilmoqda. Va bu:
– prezidentning yuqorida aytib o‘tilgan xususiylashtirish natijalarini qayta ko‘rib chiqishni qat'iyan taqiqlagan farmon va qarorlariga qaramasdan;
– prezident yaqinda davlat ishtirokidagi korxonalar faoliyati samarasizligidan noroziligini bildirgan bo‘lsa-da (u 2019 yil 11 dekabrda 2819 ta davlat korxonalarining aksariyati «eskirgan usulda, samarasiz ishlagani sababli hatto dividend to‘lay olmaydi... Davlat ishtirokini hech zarurat bo‘lmagan sohalarda ham saqlab turibmiz» degandi);
– Oliy Majlis Senatining 25-yalpi majlisida Adliya vaziri Ruslanbek Davletov ilgari xususiylashtirilgan korxonalarni davlat mulkiga qaytarishga urinishlarga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligini ta'kidlashiga qaramasdan ro‘y bermoqda.
Yaqinda yangi sud majlisi bo‘lib o‘tadi. Ya'ni qonuniylik va sog‘lom tafakkur uchun kurash hali-beri tugamaydi.
Yuliy Yusupov
Mavzuga oid
20:03 / 30.01.2025
Tergov sudyalari: ular kim va qanday vakolatlarga ega?
14:58 / 23.01.2025
Sud Igor Strelkovga shartli ravishda ozod etish bo‘yicha rad javobi berdi
18:05 / 22.01.2025
Tramp prezidentlikka kirishgan kuniyoq bir necha sudga berildi
15:19 / 21.01.2025