Mamlakatni yakqalam qilgan tilim

O‘zbek tili xalqimizning eng katta boyligi desak xato bo‘lmaydi. Olimlarimizning aytishicha, o‘zbek tilining ilk ildizlari eramizdan avvalgi ming yilliklarga borib taqaladi. Ayrim turkolog olimlar dunyodagi eng qadimiy yozma manbalardan biri bo‘lgan, qadimgi shumer tilida bitilgan «Gilgamesh» dostonini tahlil qilishganida unda turkiy tillar, jumladan, bugungi o‘zbek tilida ham faol qo‘llab kelinayotgan 300ga yaqin so‘z va so‘z birikmalarini aniqlashgan. Qarangki, hozirgi tilimizdagi oz, yoz, er, qiz, buz, qush, qosh singari so‘zlar bundan 30-40 asr ilgari ham hozirgidek ko‘rinishda bo‘lgan ekan. Ayni paytda qadimgi shumer tili bo‘yicha tadqiqotlar davom etmoqda.

Daniyalik olim Vilgelm Tomsen 19 asrning 90-yillarida hozirgi Mo‘g‘uliston hududidan topgan ulkan harsangtoshlar sirtidagi bitiklar avvaliga turli bahs-munozaralarga sabab bo‘lgandi. Keyin ular turkiy xalqlarning hozirgacha aniqlangan eng qadimiy yodgorliklari «O‘rxun bitiklari» nomi bilan dunyoga dong taratadi. Bu bitiklar 680–745 yillar orasida, Turk hoqonligining «oltin» davrida runiy alifbosida, eski turkiy (ko‘kturk) tilda bitilgani aniqlandi. «Kultigin», «Bilga Hoqon» va «To‘nyuquq» bitiktoshlaridan iborat ushbu obidalar Yer yuzidagi barcha turkiy tillarning eng nodir namunasi bo‘lsa-da, bu bitiklar uslubi, jozibasi, tiniqligi o‘zbek tili uchun ham xosligi aniq ko‘rinadi. «Bilga hoqon bitigi»dagi «hoqonlig‘ budun (el) erdim, hoqonim qani?» singari iboralar tilimizning eski ko‘kturk tiliga qanchalik hamohang ekanini ko‘rsatadi.

Eski o‘zbek tili tarixda bugungidan ham kengroq miqyosda ishlatilganini bir qator tarixiy manbalar isbotlaydi. Bu til sharqda Xitoyning markaziy qismidan tortib, g‘arbda Litva knyazligiga qadar, shimolda Oltin O‘rdadan janubda to Misrga qadar ulkan hududda muomalada bo‘lgan.

Xitoyning Tsin imperiyasi (1644-1911) davrida Xebey viloyati hududida qurilgan Yozgi tog‘ saroyining darvozasida xitoy, mo‘g‘ul, manchjur, chig‘atoy (eski o‘zbek) va tibet tillaridagi bitiklar uchraydi. Asosiy darvoza tepasida sof turkiy tilda, nasta'liq xatida bitilgan «Ravshan: o‘rtadagi darvoza» deb yozib qo‘yilgan. Olimlarning aytishicha, eski o‘zbek tili Tsin imperiyasi davrida ishlatilgan beshta muhim tildan biri bo‘lgan.

2012 yilda Misr milliy kutubxonasida Alisher Navoiyning o‘g‘uz lahjasida bitilgan qadimiy devoni topildi. Bu Ehromlar yurtidan topilgan ilk turkiy manba emas. Ma'lumotlarga ko‘ra, buyuk o‘zbek shoiri Sayfi Saroyi umrining oxiriga qadar Misrda yashagan, shu yerda o‘zining o‘zbek tilidagi bir qator she'r-u dostonlarini yaratgan edi:

O‘sib tuprog‘im uzra nayzalar, men evdin ayrildim,

Vatandin benishon o‘ldim-da, o‘zga yurtga evrildim.

Bir paytlar turkiy adabiyotning yorqin vakili Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» dostoni ham aynan shu yerdan — Qohira kutubxonasi yerto‘lasidan topilgan. Qolaversa, bugungi kunda Qohira markazida «Uzbakiya» deb ataladigan tarixiy mahalla, shu nom bilan ataladigan ko‘cha, masjid, teatr va bog‘ ham bor.

... Esimda: 2006 yilda bir guruh hamkasblar bilan Misrga borgandik. Qohiradagi qadimiy «Xon al-Xaliliy» bozorida bir do‘konga kirdik. Bir sherigimiz chiroyli suvenirning narxini ko‘rib, menga dedi:

– 20 funt ekan, so‘rang-chi, 10 funtga berarmikin? Shunda bizni kuzatib turgan sotuvchi o‘zbek tilida «o‘n besh funt bera qoling» desa bo‘ladimi? O‘zga yurtda yurganingda o‘z tilingdagi kalom qulog‘ingga juda laziz eshitilarkan. Ma'lum bo‘lishicha, sotuvchining ota-bobolari asli turkistonlik bo‘lib, Misrga kelib, o‘rnashib qolishgan ekan...

Suriyaning Damashq, Halab singari shaharlarida ham tarixiy o‘zbek mahallalari «al-Uzbakiya» nomi bilan mashhur bo‘lgan. Umuman, Yaqin Sharq davlatlarida o‘zbeklar yashaydigan mavzelar ko‘p uchraydi.

Eski o‘zbek tili asrlar davomida nafaqat musulmon mamlakatlari, balki Yevropa markazigacha kirib borgan. Bu tildagi ko‘plab matnlar Sharqiy Yevropa, xususan, hozirgi Litva, Ukraina, Polsha hududlaridan ham topilgan. 1618 yilda Lvovda bosma usulda chop etilgan «Olqish bitigi» kitobidan olingan mana bu parchaga e'tibor qiling:

«Bermagin bizni sinamog‘liqg‘a,

Yo‘xsa qutqar bizni yomondan,

Zero, seningdur xonliq-da, quvvat-da,

Senga haybat mangulik...»

Ma'lumotlarga ko‘ra, Sharqiy Yevropa hududida yashagan, turkiylashgan polyak, arman va litvaliklar o‘zaro muloqot tili sifatida qipchoq lahjasidagi eski o‘zbek tilidan foydalanishgan, hatto shu tilda ibodat qilishgan, duo o‘qishgan.

Amir Temur saltanati (1370-1405) davrida Buyuk sohibqiron asosiy farmon va qarorlarni, kelgusi avlod uchun yaratilgan toshbitiklarni ham eski o‘zbek tilida bitishga ko‘rsatma bergan, «Temur tuzuklari»ning ilk nusxasi ham ona tilimizda bitilgan edi. Ayrim tarixchilarning aytishicha, mana bu sof o‘zbekona misralar Sohibqironning she'riy iqtidori mahsuli bo‘lgan ekan:

Yorg‘a yetkur sabokim, makr qilmishdur manga,

Qildi ersa kimga makrin, qaytadur bir kun anga!

Amir Temur 1391 yil Oltin O‘rda xoni To‘xtamishxonga qarshi yurish qilgan chog‘ida hozirgi Qozog‘istonning Qarag‘anda viloyati hududidagi Ulug‘tog‘ etaklarida toshda bitib qoldirilgan ushbu bitiklar tilimiz sohibqiron paytida qanchalik tiniq va jozibali bo‘lganini ko‘rsatadi:

«Tarix yetti yuz to‘qson uchinda, qo‘y yili yoz oyi orasi Turonning sultoni Temurbek uch yuz ming cherik bila islom uchun To‘xtamishxon — Bulg‘or xonig‘a (qarshi) qarshi yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo‘lsun deb bu o‘bani qo‘pordi. Tangri nusrat bergay, inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat qilg‘ay, bizni duo bila yod qilg‘ay».

Nazm mulkining sultoni Mir Alisher Navoiyning o‘zbek tili taraqqiyotida qo‘shgan ulkan hissasi haqida har qancha gapirsak oz.

Turk nazmida chu men tortib alam,

Ayladim ul mamlakatni yakqalam,

deganda buyuk shoir tilimizning o‘z davrida nufuzi, obro‘-e'tiborini yuksaltirishga juda katta hissa qo‘shganini haqli ravishda e'tirof etgan edi. U o‘zining boy merosi bilan turkiy tinning boshqa tillardan ustun jihatlarini ham amalda ko‘rsatib berdi. Navoiy «Muhokamatul-lug‘atayn» asarida turkiy tilning afzal jihatlariga urg‘u berib, o‘zga tilni afzal bilgan shoir-u fozillar haqida taassuf bilan shunday degan edi:

«Bu xalq orasidin paydo bo‘lg‘on tab' ahli salohiyat va tab'larin o‘z tillari turg‘och, o‘zga til bila zohir qilmasa erdi va ishga buyurmasalar erdi. Va agar ikkalasi til bila aytur qobiliyatlari bo‘lsa, o‘z tillari bila ko‘prak aytsalar erdi va yana bir til bila ozroq aytsalar erdi...»

Taassufki, o‘sha davrlarda ham tilimizning buyukligi va boyligi, go‘zal va betakrorligini to‘la anglamagan, uning qadriga yetmagan insonlar bo‘lgan ekan. Bugun quvonch bilan ta'kidlay olamizki, o‘zbek tili o‘zining qaddini ko‘tarmoqda. Yer yuzidagi yetti mingga yaqin til ichida o‘zbek tilining o‘z o‘rni, nufuzi va e'tibori borligi barchamizni quvontiradi.

Bizning ona tilimiz mansub bo‘lgan turkiy tillar oilasiga 30dan ortiq tillar kiradi va ularda Yer yuzida 250 milliondan ortiq kishi so‘zlashadi. Dunyo miqyosida o‘zbek tilida gaplashuvchilarning umumiy soni 50 millionga yetadi.

O‘zbek tili davlat tili maqomiga ega bo‘lgan 100ga yaqin tillarning biri ekani ham qalbimizda faxru g‘urur uyg‘otadi. Agar dunyoda 7000ga yaqin til va lahjalar mavjudligini e'tiborga olsak, bu yomon ko‘rsatkich emas. Holbuki, dunyoda davlat tili maqomiga ega bo‘lmagan, ammo yuz millionlab kishilar so‘zlashadigan tillar ham bor.

2019 yil 21 oktabr kuni davlatimiz rahbari «O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmonni imzoladi. Unga binoan, «Davlat tili haqida»gi qonun qabul qilingan kunning ulkan tarixiy o‘rni va ahamiyatidan kelib chiqqan holda, 21 oktabr sanasi yurtimizda «O‘zbek tili bayrami kuni» deb belgilandi.

Yaqinda O‘zbekiston prezidenti BMT Bosh Assambleyasining 75-sessiyasida insoniyat oldida turgan eng muhim masalalar xususida o‘zbek tilida nutq so‘zlagani tilimizning xalqaro miqyosdagi mavqeyini mustahkamlash yo‘lida yana bir qadam bo‘ldi.

Bir paytlar Dog‘istonning buyuk farzandi Rasul Hamzatov o‘z ona tili haqida yozarkan:

Jahon minbaridan yangramasa ham,

Ona tilim menga muqaddas buyuk,

degan edi. Ne baxtki, bizning ona tilimiz jahon minbaridan ham jarang sochdi. Binobarin, bugungi kunda ham bir o‘zbek Rasul Hamzatov ham orzu qilgan sharafga erisha oldi, deyish mumkin.

Kuni kecha davlatimiz rahbarining «Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni qabul qilindi. Farmonga muvofiq, 2020–2030 yillarda o‘zbek tilini rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi hamda asosiy yo‘nalishlari tasdiqlandi. Mazkur farmonda  2025 yilgacha davlat maktabgacha ta'lim tizimida o‘zbek tilli guruhlar qamrovini kengaytirish, yangi darslik va qo‘llanmalar, elektron dasturlar yaratish, xorijiy oliy ta'lim muassasalarida o‘zbek tilini o‘rgatuvchi markazlar sonini ko‘paytirish singari muhim vazifalar o‘rin olgan.

Davlat tili uning barcha ramzlari kabi muqaddas sanaladi. Yaqinda kuchga kirgan yangi tartibga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligini olishni istagan shaxs davlat tilini lozim darajada bilishi kerakligi belgilab qo‘yildi. Bunday tartib dunyoning ko‘plab davlatlarida joriy qilingan. Qo‘shni va qardosh xalqlarning davlat tili haqidagi qonun hujjatlarida ham har bir fuqaro uchun davlat tilini bilish shart qilib belgilangan. Shunday ekan, o‘zini shu tuproqqa daxldor deb bilgan har bir inson davlat tilini hurmat qilishi, bu boradagi qonun hujjatlariga rioya etishi kerak bo‘ladi.

Rustam Jabborov,
Adliya vazirligi mas'ul xodimi