«Badiiy kengashlarda malakali kadrlar o‘tirganida, kinomiz bu darajaga kelib qolmagan bo‘lardi» - Nodirjon Abduvaliyev

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

– «O‘zbekkino» binosi yaqinda ta’mirdan chiqarildi. Bizda binolar o‘zgarmoqda, ichkaridagi holat-chi, o‘zgaryaptimi?

– Umumiy olganda, ichkaridagi muhit hozirgi bo‘layotgan islohotlarga hamohang emas. Afsuski, oxirgi yillarda kino sohamiz orqaga ketib qoldi. Buning o‘ziga yarasha obektiv, sub’yektiv sabablari bor.

Misol uchun, ko‘p ijodkorlar davlatdan chiqib ketishdi, xorijga ketishdi. Bu – tabiiy jarayon. Biz bozor iqtisodiyotiga o‘tdikmi, har bitta jabhada bozor iqtisodiyoti bo‘lishi kerak, ayniqsa, kinoda. Butun dunyoni kuzatadigan bo‘lsak, manaman degan zo‘r kinolarni xususiy sektorlar oladi. Bizda teskarisi. Bizda kino, san’at sohasi 80 foiz budjetdan moliyalashtiriladi. 10–20 foiz xususiy sektor ulushiga to‘g‘ri keladi.

– Bu fikrga men ham qo‘shilaman: kinostudiyalar xususiy bo‘lishi kerak. Uning sifati – ikkinchi masala, tomoshabin o‘zi saralab oladi... Lekin boshqa tomondan, sifatsizlik, jarlikning oxiri ko‘rinib qoldi, menimcha.

– Kino, birinchi navbatda, tarbiyaviy jihati odamlarga tez ta’sir qiladigan soha hisoblanadi. Misol uchun, biz bitta xonada o‘tirib, ko‘p muammolarni muhokama qilishimiz mumkin. Lekin kino orqali million-million odamning fikrini o‘zgartirishimiz mumkin. Juda katta ta’sir vositasi, aslida.

Oddiygina bir misol keltiraman. «O‘qimaganlar o‘ynamasin, diplomi borlar o‘ynasin», degan masala ham ko‘tarildi. Harrison Ford degan aktyor bor, oddiygina duradgor...

Aktyorlar – mayli. Bizda bundan boshqa muhimroq ikkita muammo bor. Birinchisi – rejissura. Ikkinchi muammo – kino bilan televideniye o‘rtasidagi filtr. Bizda mana shu filtr yaxshi ishlamaydi.

– Filtr qanaqa bo‘ladi?

– Bizda mana «xudsovet» (badiiy kengash – B.A.) deydi. Madaniyat sohasida ham, kinoda ham bor: avvaliga ssenariysi topshiriladi, u qilinadi, bu qilinadi... Hozirgi kunda ham eskilik paytidan qolib ketgan «xudsovet»lar ishlayapti. Buni qaytadan takomillashtirish kerak.

Rejissyorlarni yaxshi tarbiyalasak, dramaturglarni yaxshi tarbiyalasak... Aktyorlik keyingi masala.

San’at va madaniyat institutida rejissyor Stanislavskiyning maktabi asosida dars beriladi, men o‘zim ham o‘sha yerda o‘qiganman. Stanislavskiy aytadiki, rejissyor aktyorni plastilinga o‘xshatishi kerak: ya’ni o‘zi xohlayotgan narsasini, fikrini aktyorga singdira olishi kerak. Shundan keyin undan yaxshi aktyor chiqadi, degan bir ta’limotni ilgari surgan.

Bu – mening iste’molchi sifatidagi shaxsiy fikrim. Aytishim mumkinki, bugungi kunda O‘zbekistonda rejissura masalasi juda oqsagan. Agar biz rejissura bilan o‘rtadagi filtrni to‘g‘ri qiladigan bo‘lsak, qolgan masalalar o‘z-o‘zidan yechimini topadi.

– Badiiy kengashlar televideniyeda ham, konsert, qo‘shiqlar... hammasida bor-ku, ammo bir qarasangiz, yalang‘och sahnalar o‘tib ketgan, televideniyeda bemalol qo‘yiladi. Bir qarasangiz, kesish absurd bo‘lgan joylarini qirqib tashlashadi.

– Men aytayotgan filtr... Menimcha, kino haqida tushuncha berishni biz bog‘chadan boshlashimiz kerak-da, aslida. Dunyo tajribasiga qaraydigan bo‘lsangiz, rivojlangan davlatlarda bog‘chada, maktabda, kollejda, universitetda havaskorlik teatr to‘garaklari bor.

Men yaqinda bir ma’lumot o‘qidim, hozir davlati esimda yo‘q, bir davlatning vazirlari, katta-katta ishlarda ishlaydigan odamlar, haftada ikki kun vaqtini ajratib, bir spektakl ustida ish olib borayotgan ekan. Bu ularda doimiy an’ana ekan. Spektakl tayyor bo‘lgandan keyin qarindoshlarini, ishchilarini chaqirib, sahnada rahbarlar rol ijro qilar ekan.

Bu nima beradi? Bular ilgarilab ketganini qarang. Birinchidan, kitob o‘qishga majbur bo‘lasiz. Kitob o‘qiganingizdan keyin odamning fikri teranlashadi. Ikkinchidan, kino va san’at – odam yuragining filtri bo‘ladi. Odamni poklanishga olib keladi. Bizda shu narsalar yo‘q hozir, maktabda ham yo‘q, bog‘chada ham yo‘q.

Bilasizmi, tumanlarda kinoteatrlar yo‘q. Oldin bo‘lardi. To‘g‘ri, biz hozir aytishimiz mumkin, u davrda «Mahallada duv-duv gap» paytida internet yo‘q edi, u edi, bu edi, lekin bu bahona bo‘lolmaydi. Butun Yevropada odamlar dam olish kuni frak, smokinglarni kiyib, operaga, kinoga boradi. Ularda an’ana bo‘lib qolgan. Vaholanki ularda texnika bizdan rivojlangan, internet tezligi bizdan yaxshi. Uyda bemalol ko‘rsa bo‘ladi. Yo‘q! Ularda shu madaniyat hali-hanuz saqlanib qolgan.

Masalan, o‘zim saylangan okrugim – Bo‘ka tumanini oladigan bo‘lsak, ayrim maktablarda musiqa xonalari yo‘q. Ayrim bog‘chalarda san’at bo‘yicha burchaklar yo‘q. Qanaqa kino ko‘rish kerak, degan masalani qo‘yadigan hech narsa yo‘q. Pedagoglarni shu sohada dars berishi ham hech qanday qoliplarga to‘g‘ri kelmaydigan darajada bo‘lib qolgan-da.

Aytmoqchimanki, bu narsani biz astalik bilan odamlarga singdirib borishimiz kerak.

Ikkinchi jahon urushida, Uinston Cherchill [Buyuk Britaniya bosh vaziri]ning oldiga moliya vaziri smeta olib kiradi. 1943 yil – urush eng yuqoriga chiqqan payti. Smetaga qaraydi, unda hammasi yozilgan: qurol-yaroqqa falon funt sterling, dori-darmonga, oziq-ovqatga... Cherchil qaraydi-da: «Madaniyat qani?» deb so‘raydi.

«Qanaqa madaniyat? Urush bo‘lyapti. Ertaga nima bo‘lishini hech kim bilmaydi. Biz jar yoqasiga kelib qoldik», degan vazirni Cherchill chiqarib yuboradi. Vazir 10 foiz qo‘yib keladi,.10 foiz kam, deb yana chiqarib yuboradi. 50 foiz qo‘ygandan keyin, qo‘l qo‘yib beradi. «Nimaga bunday qildingiz? Biz urush davridamiz hozir. Butun dunyoda urush». Cherchil javob beradi: «Yo‘q, biz frontni egallashimiz mumkin. Balki yutishimiz mumkin. Lekin odamlarning madaniyatiga hozirdan e’tibor bermasak, ertaga bizga yillar kerak bo‘ladi bu madaniyatni oshirishimiz uchun. Shu sabab men bu narsani kirgizdim», degan.

Bugungi kunda badiiy kengashlarda o‘tirgan odamlar bilmayman qanday odamlar, kimningdir shaxsiyatini yomonotliq qilmoqchi emasman. Balki aqlli odamlardir, balki juda ham ko‘p o‘qigandir. Lekin ulardan o‘tayotgan narsalar bugungi kunda hech qaysi talabga javob bermaydi.

– Ulardan o‘tayotgan narsalarga qarab, «xudsovet»larga baho bera olamiz.

– Agar «xudsovet»da shunday aqlli, o‘qimishli, kelajakni ko‘ra biladigan odamlar, kadrlar o‘tirganda, kinomiz hozir bu darajaga kelib qolmasdi. Bugungi kunda O‘zbekistonda kino yo‘q…

– Yechim qanday?

– O‘zimning taklifim, albatta, shaxsiy fikrim, kinoni Madaniyat vazirligiga qo‘shib berish kerak.

Madaniyat vazirligi – O‘zbekistonda madaniyat bo‘yicha yagona siyosatni yurgizadigan tashkilotmi, demak hammasini muvofiqlashtiradigan tashkilotga aylanishi kerak. Bu – birinchisi.

Ikkinchisi, biz san’atda marketing degan tizimni yo‘lga qo‘yishimiz kerak. Marketingni yo‘lga qo‘ymas ekanmiz, biz uzoqqa bora olmaymiz.

Davlat har doim ham kino yoki san’at sohasini budjetdan moliyalashtirishi – qiyin masala. Davlat rahbariga minnatdorlik bildirishimiz kerak, hali-hanuz shu narsaga e’tibor berib, moliyadan pul ajratib, ushlab turibdi. Vaholanki, teskarisi bo‘lishi kerak. Biz marketingni rivojlantirishimiz kerak.

Uchinchisi, bizning juda katta merosimiz bor. Juda katta tarixiy san’atimiz bor. Kino ham shuning ichida. Madaniyat instituti bor bizda, Konservatoriya bor. Madaniyat institutida talabalar hali-hanuz eski davrda qolgan bir yo‘nalishlarda o‘qitilyapti-da ko‘pchiligi. Ijodkor bilan gaplashadigan bo‘lsam, kamerani oldiga kelsa, hayajonlanish bor, deydi. Eski tizimda ishlash prinsipi shunaqa bo‘lgan-da.

Biz ta’limni, xususan san’at sohasidagi ta’limni ham isloh qilishimiz kerak. Mening fikrim, prodyuserlik fakulteti ochishimiz kerak. Marketing degan fakultet ochishimiz kerak. Kinolarni mana shu yo‘l bilan dunyoga olib chiqish imkoniyati bo‘lishi uchun.

O‘zimizning kim ekanimizni, qanday san’atimiz bor, qanday ijodkorimiz bor, degan masalani mana shu yo‘l bilan hal qilsak bo‘ladi.

«Xudsovet»lar masalasiga keladigan bo‘lsak, yana bir fikrim – ularni alohida qaytadan ko‘rib chiqishimiz kerak. Tarbiyada kinoning, umuman san’at sohasining o‘rni katta. Birinchi navbatda, madaniyat, kino va san’at – tarbiyaviy jihatdan hammaga ta’sir ko‘rsata oladigan sohalar.

Yaxshi-yaxshi kinolar olinsin, bunga ancha-muncha harakat bo‘lyapti. Sekin-sekinlik bilan, balki kinoning ichida, san’atning ichida bo‘lgan insonlarning ham fikri, dunyoqarashi o‘zgarar. Dunyoqarash o‘zgarishiga va shu sohadagi odamlarning xalqimizga yaxshi kino berishiga tilakdoshman.

Bobur Akmalov suhbatlashdi.
Tasvirchi – Nuriddin Nursaidov.