«Bizni asr oxirigacha davom etadigan qurg‘oqchilik kutmoqda» - professor Usmon Norqulov bilan O‘zbekistonning suv muammolari haqida suhbat

Kun.uz muxbiri bu borada mamlakatni kutayotgan qiyinchiliklar, sohaga yangi texnologiyalarni jalb qilish va umuman, suv muammolariga moslashish jarayonlari borasida qishloq xo‘jaligi fanlari doktori, professor Usmon Norqulov bilan intervyu uyushtirdi.

— Olimlarning ta'kidlashicha, Markaziy Osiyo va jumladan, O‘zbekiston hududida so‘nggi o‘n yillikda og‘ir qurg‘oqchilik hukm surmoqda. Bu bizning mintaqa uchun tez-tez takrorlanib turadigan holatmi, yoki tarixan olganda bunday qurg‘oqchiliklar qancha davom etishi mumkin?

— Haqiqatan ham yer sharida qurg‘oqchil mintaqalar bor. Markaziy Osiyo mintaqasi shunday hududlardan biri. Bu joylarda qurg‘oqchilik davriy ravishda takrorlanib turadi. Tariximizda qattiq qurg‘oqchilik bo‘lgan yillar ma'lum.

Men oxirgi yuz yillikdagi atmosfera yog‘inlari ma'lumotlarini tahlil qilib chiqdim va unda ma'lum bo‘ldiki, shu yuz yilda qishloq xo‘jaligi va umuman suvga bo‘lgan talab uchun bor-yo‘g‘i 7 yilda yetarlicha yomg‘ir yog‘gan ekan. Bu 100 foizdan 7 foiz degani. Shu bilan birga, bu yillarda 8 yil juda qattiq qurg‘oqchilik davri bo‘lgan. Bu yillarda suv ta'minoti 40 foizgacha pasayib ketgan.

Mintaqamizning oxirgi 100 yillik tarixidagi eng qattiq qurg‘oqchilik 1917 yilda ro‘y bergan. Bunda insoniyat, hayvonot va o‘simliklar dunyosi jiddiy zarar ko‘rgan.

1960 yillargacha bizda qurg‘oqchilik kam bo‘lgan. Kuzatishlardan ma'lumki, aynan shu yillardan keyin qurg‘oqchilik har 7-8 yilda bir marta takrorlanadigan bo‘lib qoldi. 2000 yillardan keyin esa bu davr yanada tezlashdi.

Shu o‘rinda yana bir gap, oxirgi yuz yil ichida atmosfera yog‘inlarining talabga nisbatan ko‘proq bo‘lishi bor-yo‘g‘i bir marta kuzatilgan. Bu 1969 yilga to‘g‘ri keladi va shu yili umumiy ko‘rsatkichga nisbatan 150-160 foiz suv bo‘lgan.

Xo‘sh, bu nimaning oqibati? Bu holat asosan iqlimning global isishi bilan bog‘lanyapti. Hozir butun dunyo olimlari, shuningdek, BMT bu muammo bo‘yicha jiddiy izlanyapti.

Oxirgi 10-15 yilda qor yog‘ishi ham keskin kamayib ketdi. Yomg‘ir esa juda qisqa vaqt yog‘yapti. Hozir 2-3 sutkali intensiv, maydalab yog‘adigan yomg‘irlar qolmadi hisob. Bunday yomg‘irlar aynan qishloq xo‘jaligi uchun foydali, tuproqqa singishi yaxshi bo‘lgani uchun ham kerak.

Yomg‘ir chala yoki juda tez yog‘ib o‘tib ketayotgani uchun u tuproqqa singmayapti. Bug‘lanish esa ko‘payib ketyapti.

Yog‘in miqdorining kamayishi o‘simliklar hosili, tuproq unumdorligiga o‘ta salbiy ta'sir ko‘rsatmoqda. Kasalliklar ko‘payyapti. Shuningdek, ayrim mikroorganizm va hasharotlarning faol rivojlanishiga olib kelyapti.

Bizni bundan keyin ham iqlim bo‘yicha og‘ir yillar kutmoqda. Olimlarning ma'lumotlariga ko‘ra, bizdagi shu qurg‘oqchilik asr oxirigacha davom etishi kutilyapti.

— Nahotki, bizni shunchalik og‘ir kelajak kutyapti?

— Ha, sizga yuqorida yog‘ingarchilik miqdori eng og‘ir qurg‘oqchilik yillarida ham 40 foizgacha kamaygan dedim, endi shu miqdor 25 foizgacha kamayishi kutilyapti. Va yana bir holat, bu o‘zgarishlar bizning sharoitda o‘ta keskinlik bilan bo‘lgani uchun, 25 foiz yog‘ingarchilikning ham foydalilik darajasi yuqori bo‘lmaydi.

O‘zi shundoq ham keskin kontenintal iqlimli mintaqamizni yanada keskin o‘zgarishlar kutyapti. Bunga qattiq tayyor bo‘lishimiz kerak. Birinchi navbatda olimlarimiz o‘z tadqiqotlarini jonlantirishi kerak.

Biz qishloq xo‘jaligi ko‘radigan zararlarni, suv yetishmovchiligi yoki ko‘tariladigan chang-to‘zonli holatlarning oqibatlarini avvaldan o‘rganishimiz kerak. Ilmiy bashoratlash jonlanishi kerak. Biz iqlim  o‘zgarishlarini 60-70 foiz aniqlikda bashoratlashga erishishimiz kerak.

— Siz qishloq xo‘jaligida samaradorlikni saqlash uchun tuproqlarning suv saqlash qobiliyati, ya'ni uning tarkibi yaxshi bo‘lishi kerakligi haqida gapiryapsiz. Albatta, tuproq tarkibining organikaga boy bo‘lishi juda muhim.

Xo‘sh, doim oltinga, zarga tenglashtiriladigan O‘zbekiston tuproqlarining bugungi ahvoli qanday?

— Xalqimiz yerni oltinga teng, deya to‘g‘ri aytadi. Men esa uni oltindan ham qimmat, degan bo‘lardim. Yer uzluksiz hosil beradi, tirik jonlarni boqib turadi. Biz tuproqning xususiyatlarini saqlab qolishimiz kerak.

Xo‘sh, tuproq unumdorligi nima? Bu – yerning hosil berish qobiliyati. Mana shu qobiliyat pasayib ketmasligi kerak. Bizda aholi soni yil sayin ko‘payar ekan, yerga va oziq-ovqatga bo‘lgan talab ham oshib boryapti. Buni qanday qondirishimiz kerak? Yangi yerlar bizda bor. O‘zlashtirish imkoniyatlarimiz ham bor. O‘zbekistonning iqtisodiy imkoniyatlari ham, ilmiy ta'minoti ham yetarlicha. Masalaning boshqa tomoni borki, biz o‘zimizdagi 4 mln. 300 ming gektar yerning unumdorligini yuqori holatda saqlab turishimiz kerak.

Agar qishloq xo‘jaligi maydonlarining so‘nggi 20-30 yillikdagi holatini solishtiradigan bo‘lsak, unumdorlik oxirgi yillarda sezilarli pasaygan. Masalan, 1960-70 yillarda tuproqning gums qatlami 1.4 - 1.5 foiz edi, hozir  esa 1-1.1 foizgacha tushib ketgan.

Bizda shuningdek, unumdorligi past bo‘lgan sur, sur qo‘ng‘ir tuproqlar ham bor. Bu joylarda unumdorlik yanada pasayib ketyapti.

Biz katta maydonlarda tuproqlar unumdorligini saqlash uchun yangi texnologiyalar yaratishimiz kerak. Masalan, sobiq ittifoqning paxta yakkahokimligi paytida ham yerlarga beda ekilardi. Ekinlarni almashlab ekish yaxshi yo‘lga qo‘yilgandi. Lekin keyinroq, 1980 yillardan 90 yillarga kelguncha beda ekish amaliyoti qolmadi hisob. Biz uning o‘rniga g‘allani kiritdik. Chunki mamlakat uchun g‘alla o‘ta zarur ekin edi. Biz paxta va g‘allani almashlab ekishga o‘tdik. Lekin bu ekinlar yerdan juda ko‘p ozuqani talab qiladi.

Biz bug‘doy yetmaganidek, uning somonini, paxta yetmaganidek, uning g‘o‘zapoyasini ham to‘liq olib qo‘yadigan bo‘ldik.

— Biz tuproqqa doridan boshqa hech narsa bermayapmiz.

— Ha, hech narsa kiritmayapmiz, undan faqat olyapmiz. Masalan, yerning 1 gektaridan 25-30 sentner paxta olsak, 6-7 tonnagacha bug‘doy olsak va yana shuncha somon chiqib ketsa, tuproqda hech narsa qolmayapti.

Biz kuzda ekinlarni yig‘ishtirib olganimizdan keyin, ko‘k massa bo‘ladigan siderat ekinlar ekishimiz kerak. Shuningdek, bug‘doydan keyin hech bo‘lmaganda 50 foiz somonni yerda qoldirishimiz kerak.

Hozir kombaynlar somonni yerdan hisoblasa, 10-12 sm qilib o‘ryapti. Uni yoqib yuborish esa o‘ta zararlidir.

Hozir fermer va klasterlarimiz 70-90 sm bug‘doyni 40-45 sm qoldirib o‘rsa, yerga anchagina foydali qoldiq qoladi. Bu ham hech bo‘lmaganda 4-4.5 tonna ozuqa yerda qoladi degani. Biz yerga har doim ham buncha ozuqa berolmaymiz. Mineral o‘g‘itlarimiz yetishmaydi, bori ham juda qimmat.

Agar biz yem-xashak muammolarimizni hal qila olsak va somonni joyida qoldirolsak, foydali bo‘ladi. O‘ylashimcha, baribir shunga o‘tishimiz kerak.

Unumdorligi juda past yerlarda yangi texnologiyaga, masalan, gidroponika uslubidagi ekin ekishga o‘tish kerak.

Bunday ekinlarni cho‘l, tabiiy holda ekin yetishtirish imkoniyati bo‘lmagan joylarda ekishimiz kerak.

— Ekspertlar fikricha, bugungi kunga kelib O‘zbekistonning 60 foizdan ortiqroq yer maydonlari kuchli va kuchsiz darajada sho‘rlangan. Keling, shu mavzuga ham batafsil to‘xtalsak. Sho‘rlanish nima? U nega yuz beradi? O‘zbekistonda unga qarshi qanday tadbirlar ko‘rish samarali?

— Haqiqatan ham, 2000 yilga yaqin O‘zbekistondagi sug‘oriladigan maydonlarning 60-65 foizi sho‘rlanib bo‘lgandi.

Xo‘sh, nima uchun tuproqlar sho‘rlanadi? Bu hodisa avvalo tekislik va yangi o‘zlashtirilgan mintaqalarda ro‘y beradi. Aslida bu joylarda tuproq paydo bo‘lgan paytdayoq sho‘r tuzlar ham paydo bo‘lgan. Bu birinchi sabab. Ikkinchidan, bizda to‘rtta gidrogeologik mintaqa bor. Bular: tog‘, tog‘oldi, adir va tekislik mintaqasi. Bilasiz, baland relfli joylarda atmosfera yog‘inlari ko‘p bo‘ladi. Tabiiyki, ular yerga singadi va sizot suvlari nishablik bo‘yicha tekislik mintaqasiga qarab oqadi.  

Sizot suvlari tarkibida kamida 1.5-2 gramm litr va ko‘pi bilan 15-20 gramm litrgacha tuz bor. Bu tuzlar o‘rnashgan joyida bug‘lanish natijasida yer yuzasida qayta-qayta bug‘lanib qolaveradi.

Sho‘rlanishning uchinchi manbasi bu – sug‘orish bo‘yicha keladigan tuzlar. Masalan, Chirchiq daryosini olaylik. Bu daryo suvi tarkibida 0.5-07 gramm litr tuz bor. Sirdaryoning bizga kirib keladigan qismidagi suvda esa 0.5-1 gramm litrgacha.

Biz bir gektar maydonga kamida 2.5 bo‘lmasa 7-8 ming metr kub suv beramiz. Sho‘r yuvishdagi suv bilan yanada ko‘tariladi. 1 litr suvdagi 1 gramm tuz esa o‘sha maydonlar uchun juda ko‘p tuz degani. Demak, sho‘rlanish maydonlarga quyilayotgan suvlar bilan ham keladi.

Sho‘rlanishning to‘rtinchi manbasi ham bor. Bu Orol dengizining qurishi. Orolning hozirgi suv qurigan qismi 5 mln. gektardan ko‘proq. Suv chekingandan keyin uning o‘rnida faqat tuzlar qolgan. Aynan mana shu tuzlar shamol va bo‘ronlar natijasida tonnalab atrof hududlarga tarqalmoqda.

Hisob kitoblarga ko‘ra, 1960-70 yillarda o‘sha hududlarda yiliga taxminan 15-17 marta bo‘ronlar ko‘tarilgan bo‘lsa, hozir 30-40 va ayrim yillarda 50 martagacha kuchli bo‘ronlar ko‘tarilmoqda.

Oroldan uchgan tuzlar hozirgi vaqtda Pomir, Tyanshan muzliklari,  undan ham oshib, Hindistonning tropik zonalari va o‘rmonlarida borligi aniqlangan.

Buni qanday aniqlashadi, dersiz. Orol dengizi o‘rnida tuzlarning o‘ziga xos kimyoviy birikmalari, tarkiblari vujudga kelgan. Ularni osongina ajratib olish mumkin.

Orolga qanday qilib tuz borib qoldi, desangiz, sobiq ittifoq davrida Amudaryo va Sirdaryoga ko‘plab oqova suvlar, gerbitsid, defolyant, desikantlar, mineral o‘g‘it qoldiqlari va boshqa moddalar oqizilgan. Ular esa daryo suvi bilan Orol tubiga cho‘kkan.

Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.

Ilyos Safarov suhbatlashdi.
Tasvirchi va montaj ustasi – Sherzod Egamberdiyev.