Oddiy kulchadan restoran taomlarigacha - dunyo mamlakatlarida o‘quvchilar qanday ovqatlanadi

Taraqqiyot strategiyasini 2022 yilda amalga oshirish bo‘yicha «Yo‘l xaritasi» loyihasida Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyati 1-4-sinf o‘quvchilarini bepul nonushta yoki tushlik bilan ta’minlash nazarda tutilgan.

Prezident Shavkat Mirziyoyev tizimning 1 apreldan boshlab ishga tushirilishi, bu maqsadlarga davlat budjetidan 200 milliard so‘m ajratilishi haqida aytdi.

Maktab o‘quvchilarini bepul ovqatlantirish tizimi nima, u qaysi mamlakatlarda, qanday maqsadda joriy qilingan, o‘zbekistonlik bolalar qanday ovqatlarni yeyishi kerak - shu kabi savollarga maqolada javob berishga harakat qilamiz.

Buyuk Britaniya – o‘quvchilarni bepul ovqatlantirgan ilk mamlakat

Maktabda ovqatlantirish tizimini joriy qilgan dunyodagi ilk davlat Buyuk Britaniya hisoblanadi. 1906 yilda hukumatning mahalliy hokimiyatga maktab o‘quvchilarini bepul ovqat bilan ta’minlashni tavsiya etuvchi ilk qarori qabul qilingan.

1939 yildan maktab o‘quvchilarini ovqatlantirish mamlakat budjeti hisobiga amalga oshirila boshlangan. Bunda asosan kambag‘al toifadagi oila farzandlari bepul nonushta bilan ta’minlangan.

1945 yilga kelib 1,5 milliondan ortiq maktab o‘quvchilari har kuni bepul nonushta bilan ta’minlangan. Bu 1939 yilga qaraganda 10 barobar ko‘p edi.

1979 yilda Margaret Tetcher boshchiligidagi konservatorlarning hukumatga kelishi bilan maktablarda ovqatlantirish tizimiga munosabat o‘zgargan. Davlatning bu tizimda ishtirok etishiga byurokratizm va ortiqcha xarajatlarga olib keluvchi omil sifatida qaralgan. Oqibatda, keyingi 10 yilda minglab britaniyalik o‘quvchilar bepul nonushta va tushlikdan mahrum bo‘lgan.

Bu qanday oqibatlarga olib keldi? O‘quvchilar arzon va zararli mahsulotlar bilan ovqatlana boshlagan. Ularning iste’molidagi shakar miqdori 30 foizga oshgan. Bolalarning 1/3 qismi muntazam ravishda oq non, chipslar, shirinliklar, shirin gazli ichimliklarni ko‘plab iste’mol qilib, meva va sabzavotlar yeyishni kamaytirgan. Bolalar orasida yurak-qon tomir tizimi, nafas yo‘llari kasalliklari soni ko‘paygan, osteoporoz va onkologiya kasalliklarining rivojlanish xavfi oshgan.

Shundan so‘ng, Britaniya hukumati kambag‘al toifadagi oila farzandlarini issiq va foydali taom bilan ta’minlash tizimini qayta joriy qilgan.

«Maktab fermalari» - sog‘lom ovqatlantirish garovi

Braziliya, AQSh, Kanada va Yaponiyada bepul ovqatlantirish tizimi bilan birga «maktab fermalari» davlat dasturi ham yo‘lga qo‘yilgan. Bunda o‘quvchilar maktab tomorqasida meva va sabzavotlarni yetishtirishda bevosita ishtirok etadi, foydali mehnat qilib, tomorqadan foydalanish sirlarini o‘rganadi. Urugvayda esa o‘quvchilarga sigir sog‘ish, oddiy ovqatlarni mustaqil tayyorlash ham o‘rgatib boriladi.

Maktab o‘quvchilari qanday ovqatlarni iste’mol qiladi?

Hindiston

Mamlakatning barcha davlat maktablarida bepul ovqatlantirish dasturi amal qiladi. Har kuni 150 million o‘quvchi bepul taom bilan ta’minlanadi – mislsiz raqamlar. Taomlar oddiy: guruch, kulcha non, sabzavotli yoki baliqli karri, bir stakan sut yoki yogurt, qaynatilgan tuxum.

Hindiston bepul ovqatlantirish orqali bolalarni ta’limga jalb qilish ko‘rsatkichlarini ham sezilarli darajada oshirgan. Bundan tashqari, ushbu tizim kasta – ijtimoiy tabaqalanishga qarshi kurashda yordam bermoqda: turli toifadagi oila bolalari birgalikda, bir xil taomni yemoqda.

Yaponiya

Agar oilada maktabdagi tushlikning pulini to‘lash imkoniyati bo‘lmasa, farzand bepul taom bilan ta’minlanadi. Yaponiyada maktabdagi ovqatlantirish – ta’lim jarayonining uzluksiz qismi. Bola har kuni maktabga dasturxoncha, ovqat cho‘plari va tish cho‘tkasini olib kelishi shart. Taomnomaga sho‘rva, guruch yoki kartoshka qaylasi, go‘sht yoki baliq, non va albatta sut kiritiladi.

Yapon o‘quvchilari partada o‘tirgan holda, dasturxoncha to‘shab ovqatlanishadi. O‘qituvchilar ham ular bilan birga ovqat yeydi. Qoida bo‘yicha tushlikni maktab direktori boshlab beradi, u ham taomnomadagi ovqatdan tanovul qiladi.

Braziliya

Barcha davlat maktablari o‘quvchilarni majburiy ravishda bepul ovqatlantiradi. Dastur 60 yildan buyon amal qilmoqda. Kundalik taomnomadan guruch, tovuq va mol go‘shti, no‘xat, yams, meva va sabzavotlar, sut, sharbatlar va kokos suvi o‘rin olgan.

Gazlangan ichimliklar taqiqlangan. Ovqatlarning turi hududga ham bog‘liq – har bir hudud ro‘yxatga o‘z an’anaviy taomlarini kiritadi.

Finlandiya

Barcha o‘quvchilar uchun bepul tushlik dasturi 1948 yildan beri amal qiladi. Taomnomaga go‘sht, baliq, meva va sabzavotlar, sut mahsulotlari, turli sho‘rvalar kiritilgan.

Finlandiyada turli din vakillari, vegetarianlar, allergiyasi bor bolalar uchun alohida taomlarga buyurtma bersa ham bo‘ladi.

Fransiya

Maktabdagi tushlikning qiymati oilaning daromadiga bog‘liq. Har bir o‘quv yilining boshida ota-onalar maoshi, ijtimoiy to‘lovlar haqida to‘liq ma’lumotnoma, shuningdek soliq deklaratsiyasini taqdim qilishi lozim. Mana shu ma’lumotlar va oila a’zolari sonidan kelib chiqib oilaviy koeffitsiyent aniqlanadi. Shu asosda tushlik qiymati belgilanadi.

Fransiya maktablaridagi ovqatlar restorannikidan qolishmaydi. Masalan, taomnomada greypfrut, yashil loviya bilan grilda pishgan tovuq go‘shti, guruch bo‘tqasi, mandarin, sarimsoq va bodringli salat, baliq va kartoshka, yogurt kabilarni uchratish mumkin. Ovqatlanish uchun tanaffus 1-2 soat qilib belgilangan.

O‘zbekistonda bolalarga qanday ovqatlar beriladi?

Hozircha ratsion to‘liq shakllantirilmagan. Prezident 10 fevralga qadar bunga aniqlik kiritish haqida topshiriq berdi. Ammo dunyo tajribasidan kelib chiqadigan bo‘lsak, ovqatlar yengil hazm bo‘ladigan, salomatlik uchun foydali, vitaminlarga, mikro va makronutriyentlar me’yoriga ega bo‘lishi kerak. Taomnoma meva va sabzavotlardan iborat, ammo turli shirinliklardan xoli bo‘lishi lozim.  

Bepul ovqatlantirish tizimi muhim ijtimoiy ahamiyatga ega tadbirlardan biridir. Agar to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa, ko‘plab muammolar yechilishiga, ta’lim sifati yaxshilanishiga, bolalar salomatligi mustahkamlanishiga olib keladi. O‘zbekistonda bu jarayonning qanday kechishi va natijalarini vaqt ko‘rsatadi.

Nurmuhammad Said