Nogironligi bor shaxslarning huquqlarini Konstitutsiyada belgilashga qanday ehtiyoj bor?

Prezidentning Konstitutsiyaga kiritilayotgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bo‘yicha bergan takliflari orasida nogironligi bor shaxslar huquqlarini himoya qilish, ularga shart-sharoit yaratib berish bo‘yicha ham bandlar ko‘rsatilgan.

Xo‘sh, nogironligi bor shaxslar huquqlarini Konstitutsiyada belgilashga qanchalik ehtiyoj bor edi, bu bilan imkoniyati cheklaganlarning muammolari hal bo‘lib qoladimi? Kun.uz bu savollarga javob olish uchun mutaxassislarga yuzlandi.

“Konstitutsiyaga “nogironlik belgisiga ko‘ra kamsitish” degan tushunchani ham qo‘shish kerak”

Angliyaning Sasseks universiteti taraqqiyot tadqiqotlari instituti doktoranti, O‘zbekistonda nogironlik va inklyuziv rivojlanish masalalari tadqiqotchisi Dilmurod Yusupov nogironligi bor shaxslarni jamiyatga qo‘shish bilan bog‘liq muammolarning Konstitutsiya darajasiga ko‘tarilganini ijobiy baholadi. Shu bilan birgalikda bu boradagi o‘z takliflarini ham sanab o‘tdi.

— Amaldagi asosiy qonunimizda “nogironlik” yoki “nogironligi bo‘lgan shaxslar” atamalari umuman ishlatilmagan. Xuddi ular jamiyatimizda yo‘qdek. Konstitutsiyamizda davlatimizda inklyuziv jamiyat qurish maqsadini aks ettirish maqsadga muvofiq bo‘lardi deb o‘ylayman. Albatta, Konstitutsiyamiz faqat qog‘ozda emas, amalda ham ishlashi kerak. Chunki nogironlik va inklyuziya sohasida qabul qilinayotgan qonun va qarorlar joylarda samarali amalga oshirilayotgani bo‘yicha muammolar bor.

Konstitutsiyaga nogironligi borlar huquqlari bo‘yicha berilgan takliflar kiritildi degani, muammo hal bo‘ldi degani emas. Birinchi navbatda biz nogironligi bo‘lgan bolalar va kattalar hamda ularning ota-onalarining huquqiy ongi va savodxonligi ustida ishlashimiz kerak. Shuningdek, Konstitutsiyada belgilangan haq-huquqlarni amalda qo‘llashning aniq mexanizmlari kiritilishi kerak.

Mexanizmga misol, Konstitutsiyaning 39-moddasida pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miqdori rasman belgilab qo‘yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo‘lishi mumkin emasligi yozilgan. Lekin “tirikchilik uchun eng kam miqdor” degan tushuncha aniq belgilanmagan. Misol uchun, hozir nogironligi bo‘lgan shaxslar olayotgan pensiya va nafaqalar tirikchilik uchun yetadimi? Menimcha yetmaydi!

“Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari to‘g‘risida”gi qonuning 3-moddasida nogironlik belgisiga ko‘ra kamsitish haqida yozilgan, lekin nogironligi bo‘lganlarni kamsitishga yo‘l qo‘ygan, huquqini poymol qilgan shaxslarga nisbatan hech qanday ma’muriy yoki jinoiy choralar ko‘rsatilmagan. Natijada bu amalda ishlamaydi. Shu uchun mexanizm bo‘lishi kerak.

Bundan tashqari, Konstitutsiyaning 18-moddasida: “O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar” deyilgan. Shu o‘rinda “nogironlik belgisiga ko‘ra kamsitish” degan tushuncha yo‘q. Aynan shu tushunchani ham qo‘shish kerak deb hisoblayman.

“Nogironlik muammosi kamida 8 million vatandoshimizga tegishli”

O‘zbekiston Nogironlar assotsiatsiyasi raisi Oybek Isoqov Konstitutsiya orqali davlat nogironligi borlar uchun teng imkoniyatlar yaratishni o‘z zimmasiga olyapti degan fikrda.

— Mamlakatimizda 1 milliondan ortiq nogironligi bor shaxslar mavjud, ularning oila a’zolarini hisobga oladigan bo‘lsak, nogironlik muammosi kamida 8 million vatandoshlarimizga tegishli degani. Raqamlar shuni ko‘rsatib turibdiki, eng katta ozchilikni nogironligi bo‘lgan shaxslar tashkil qiladi.

Konstitutsiya bo‘yicha hamma fuqarolar, shu qatorda nogironlar ham teng huquqqa egalar. Lekin Konstitutsiyada ko‘rsatilgan huquqlarni amalga oshirishda teng imkoniyatlar mavjud emas. Shuning uchun yangilanayotgan Konstitutsiyada nogironligi bo‘lgan shaxslarga teng huquqlar bilan birgalikda, boshqa fuqarolar qatori teng imkoniyatlar yaratishni davlat kafolatlayapti.

Konstitutsiyaga yuqoridagi kabi takliflar qo‘shilsa, muammolar hal bo‘lishi boshlanadi. Inklyuziv jamiyat yaratilishiga poydevor yaratiladi.

“Nogironligi bo‘lgan shaxslar ham tuman, shaharlardan deputat va senatorlar bo‘lishini to‘liq ta’minlash kerak”

“Milliy tiklanish” partiyasi a’zosi, nogironlik masalalari bo‘yicha ekspert Bahodir Qurbonovga ko‘ra, nogironligi bor shaxslar huquqlari Konstitutsiyaga kiritilayotgani – ular ham jamiyatning to‘laqonli a’zosi ekanini bildirish demakdir.

— Buni Konstitutsiya darajasiga olib chiqmay, qonunga o‘zgartirish kiritish bilan hal qilishning iloji yo‘qmi degan savol tug‘iladi. Qonun-qarorlarimiz o‘zgarib yotibdi, ba’zi narsalarni qonunda yo‘q deb turaverishadi, qonunda aylanib o‘tadigan joylari bo‘lishi mumkin. Tashkilot qonunni bilmaganman, o‘qimaganman deb turaverishi mumkin. Lekin Konstitutsiyani rad etolmaydi. Masalan, hozir tegishli qarorlar chiqqan bo‘lsa ham, nogironligi bo‘lgan shaxslar ishsizligi nihoyatda ko‘p.

Taklif sifatida aytgan bo‘lardimki, nogironligi bo‘lgan shaxslar ham hududiy kengashlar va Oliy Majlisga deputat hamda senatorlar bo‘lishi to‘liq ta’minlanishi kerak. Bu imkoniyati cheklangan kishi ham siyosat bilan shug‘ullanishi, o‘zini o‘zi himoya qilishi va o‘zi saylangan hududdagi imkoniyati cheklanganlar huquqlarini himoya qilishiga imkon beradi.

Yana bir taklifim shuki, nogironligi bo‘lgan shaxslarning erkinligi cheklansa, ular jamiyatdan ajratib qo‘yilsa, davlat tashkiloti yoki uning rahbarini jinoiy javobgarlikka tortib yuborish yoki qattiqroq jazo choralarini kiritishni ham o‘ylab ko‘rish kerak.

Shuningdek, nogironligi bo‘lgan shaxs jinoyat qilsa, uni ham jinoiy javobgarlikka tortish bo‘yicha amaliyotni jonlantirish kerak. Chunki nogironligi bor insonlar orasida ayrimlar ularga 15 sutka ham berilmasligini bilgani uchun ham jinoyat qilaveradi.