YeXHT: Qozog‘istondagi saylov demokratiya sari qadamdir

Qariyb 20 yil ichida ilk bor muxolifatning bir qancha vakillari saylovda (mustaqil nomzod sifatida) qatnasha olgani tufayli YeXHT ekspertlari buni demokratiya sari qadam sifatida baholashdi, ammo demokratik islohotlarni davom ettirish zarurligini ham ta’kidlashmoqda.

«Avvalgi tavsiyalar asosida saylovchilarga ko‘proq tanlov berish uchun qonunchilik bazasiga ba’zi o‘zgartirishlar kiritildi», deyiladi kuzatuvchilar hisobotida, «Biroq, [erkin] demokratik saylovlar o‘tkazish uchun yetarli asos yaratish uchun yana islohotlar zarur».

Qozog‘iston 1991 yilda mustaqillikka erishganidan beri G‘arb kuzatuvchilari bu mamlakatda o‘tkazilgan birorta saylovni erkin deb tan olmagan.

Mamlakatdagi jurnalistlar va siyosatshunoslar bu safar ham hech qanday tub o‘zgarishlar yuz bermagani va Qozog‘iston rasmiylari «erkin saylovlarni taqlid qilishdek odatdagi amaliyotini davom ettirayotgani, bu safar saylov islohotini “tutun pardasi” sifatida ishlatayotgani»ni ta’kidlamoqda.

Qulay ko‘pchilik

Bu Qozog‘istonda prezident Qosim-Jo‘mart To‘qayevning keng ko‘lamli saylov islohotidan keyin yangi qoidalar bo‘yicha o‘tkazilgan birinchi saylov bo‘ldi.

Yangi saylov tizimi liberalroq deb ta’riflangan, biroq qonun quyi palatadagi o‘rinlarning uchdan ikki qismi hozirda prezidentni qo‘llab-quvvatlovchi yettita rasmiy siyosiy partiya o‘rtasida taqsimlanishini kafolatlaydi.

Rasmiy ravishda To‘qayev mamlakat boshqaruviga 2019 yil mart oyida, possovet davrining doimiy yetakchisi Nursulton Nazarboyev prezidentlikdan ixtiyoriy ravishda iste’foga chiqqanidan so‘ng keldi. Biroq amalda hokimiyat yangi prezident qo‘liga 2022 yil yanvarida, Nazarboyevning siyosatdan butunlay ketishini talab qilgan ommaviy norozilik namoyishlaridan so‘ng o‘tdi.

So‘nggi bir yil ichida To‘qayev hukmron elitada sezilarli o‘zgarishlarni amalga oshirishga muvaffaq bo‘ldi, ko‘plab rahbarlik lavozimlarida o‘zidan oldingilarni almashtirdi, bu esa yangi prezident pozitsiyasini ancha mustahkamladi.

Biroq parlament quyi palatasining hozirgi tarkibi Nazarboyev keng vakolatlarga ega bo‘lgan va hukmron partiyani boshqargan paytda saylangan edi, shu bois To‘qayev 2026 yilgacha kutmaslikka qaror qildi va mamlakatda muddatidan oldin saylovlar o‘tkazilishini e’lon qildi.

Ekzit-poll natijalariga ko‘ra, «Amanat» uchun saylovchilarning 53 foizi ovoz bergan, bu partiyaning avvalgi barcha saylovlardagi, jumladan, 2021 yilda o‘tkazilgan oxirgi saylovlardagi natijalaridan (71 foiz, 2007 yildan beri eng yomon natija) sezilarli darajada past.

Biroq bu natija ham hukmron partiyaga quyi palatada ko‘pchilik o‘rinni saqlab qolish imkonini beradi. Eng yaqin «raqobatchi» «Ovul» partiyasi ham xuddi shu so‘rovnomalarga ko‘ra, taxminan 10 foiz ovoz to‘plamoqda.