Samolyot boshqargan ilk ayol uchuvchilar – nega hozir samolyot boshqaradigan ayollar kam?

1910 yil 8 martda, bundan 113 yil oldin sobiq fransuz aktrisasi Raymonda de Larosh litsenziyaga ega bo‘lgan ilk uchuvchi ayolga aylanadi. U 9 yildan so‘ng sinovdagi samolyotni boshqarayotib halok bo‘ladi. 

Harriet Quimbi esa 1911 yilda litsenziyaga ega bo‘lgan ilk amerikalik ayol uchuvchi bo‘lgan. Biroq shundan bir yil o‘tib samolyotini Boston bandargohiga qo‘ndirayotib halok bo‘ladi. Harriyet Quimbi jurnalist ham edi, uning boshqa ayollar aviatsiya sohasiga qiziqishida hissasi katta bo‘lgan.

Bessi Koulman 1921 yilda uchuvchilik nomiga erishgan birinchi qora tanli ayol. U aviatsiya maktabini izlab Amerikadan Fransiyaga boradi va o‘sha yerda ta’lim oladi. Biroq uchuvchilik litsenziyasini qo‘lga kiritgach 5 yildan so‘ng parvoz vaqtida halok bo‘ladi. 

Ameliya Erxart esa aviatsiya tarixidagi har qaysi davrning eng taniqli uchuvchi ayollardan biri hisoblanadi. U uchuvchilik litsenziyasini qo‘lga kiritgan o‘n oltinchi ayol edi. Ameliya – Shimoliy Amerika va Atlantika okeani ustidan uchib o‘tgan tarixdagi birinchi ayol uchuvchi.

Aviatsiyaning dastlabki davrida parvoz qilish juda xavfli edi. Tarixchi Eylin Lebouning so‘zlariga ko‘ra, ilk samolyotlar yog‘och, sim yoki matodan yasalgan qurilmalar bo‘lgan. Ularda hatto halokat sodir bo‘lganda uchuvchini himoya qilish uchun xavfsizlik kamari yoki tom ham bo‘lmagan. Shunga qaramay Larosh, Quimbi, Koulman kabi ayollar samoga ko‘tarilishdan qo‘rqmagan.             

Garchi parvozga qiziqish tarixi ancha uzoqroq bo‘lsa ham, samolyotlar yigirmanchi asrdan ixtiro qilina boshlaganini hisobga olsak, uchuvchi ayollarning 1910 yillardan boshlab qo‘rqmasdan parvoz qilishi ularning qanchalik jasoratli bo‘lganini ko‘rsatadi.

"Aviatsiya – yangi soha, irq, jinsga qarab har qanday ajratishlardan butunlay xoli yo‘nalish edi. Bu sohada ayollarga cheklovlar ham yo‘q edi", degandi tarixchi Syuzan Uer. 

Fransiyada aviatsiya ta’limini olib Amerikaga qaytgan Koulman "Men na ayollar, na erkaklar orasida hali uchuvchilar yo‘qligini bilardim va shu muhim soha vakili bo‘lishni xohladim. Hayotimni xatarga qo‘yib bo‘lsa-da, aviatsiyani o‘rganish va erkak-ayolligidan qat’i nazar, hammani uchishga rag‘batlantirish mening burchim deb o‘yladim", degan edi. U o‘limidan oldin Amerikada ham aviatsiya maktabini ochishni orzu qilardi. 

Boshida ko‘pchilik, jumladan, uchuvchi Amaliya Erxart ham samolyotlar vaqti kelib xuddi mashina va velosipedlar kabi oddiy harakatlanuvchi transportga aylanadi va oilalarning ham shaxsiy samolyotlari bo‘ladi deb o‘ylashgan.

Opa-singillar Ketrin va Marjori Stinsonlar onasi va akasi yordamida Texasda ilk uchuvchilar maktabini tashkil qilishadi. Bu maktabda birinchi jahon urushi arafasida kanadalik uchuvchilar tayyorlanadi. AQSh urushga kirgach mamlakat fuqaro aviatsiyasi tugatiladi, jumladan, Stinson maktabi ham. Bu paytda Ketrin Yevropaga "Tez yordam" hamshirasi bo‘lib ishlashga ketadi, Marjori esa dengiz flotida xizmat qiladi.

Urush va tijoriy aviatsiya rivojlanishi ayollarning parvoz qilish orzulari cheklanishiga sabab bo‘ldi. Sababi bu sohada erkaklar ko‘proq bo‘lishi afzal ko‘rila boshlanadi. Garchi Larosh, Ketrin Stinson kabi tajribali ayollar urush davrida ko‘ngilli tarzda havo kuchlarida xizmat qilgan bo‘lsa-da, ular rad etilib, harbiy kuchlar ko‘proq erkak uchuvchilarni tayyorlashni afzal ko‘rdi. Lekin Sovet Ittifoqida bu paytda ayol uchuvchilarning 3 ta polki bor edi.

Bundan tashqari, boshida ayol uchuvchilar o‘ylagandek hamma oila o‘z samolyotiga ega bo‘lish orzusi ham ushalmadi.

Hozir ham dunyoning turli davlatlarida ayol uchuvchilar samolyotlarni boshqarmoqda. Lekin ular kam sonli. Uchuvchi xotin-qizlar xalqaro jamiyatining 2021 yilga tegishli ma’lumotiga ko‘ra, dunyo bo‘ylab ayollar uchuvchilarning 6 foizdan kamrog‘ini tashkil qiladi. Ayol uchuvchilari eng ko‘p bo‘lgan davlat Hindiston hisoblanadi. Bu davlatda uchuvchilar jami ko‘rsatkichining 12,4 foizini ayollar tashkil qiladi. Keyingi o‘rinlarda esa Irlandiya va Janubiy Afrika ( 9 foiz atrofida) davlatlari turadi.

Qaysidir davlatlarda uchuvchilar soni jihatdan ayollarning ko‘proq bo‘lishi turli omillarga bog‘liq. Masalan, nufus jihatdan olinganda Hindistondagi xotin-qizlar soni Xitoydan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Qolaversa, bu mamlakatda xotin-qizlar huquqlari uchun kurashish ham chuqur tarixga ega. 1966 yilda Hindiston boshqaruviga Indira Gandi kelgach, ayol rahbar mamlakatni boshqargan ilk davlat sifatida ham tarixga kirgan.