Ozarboyjon va Armaniston o‘rtasidagi muzokaralar nimaga asoslanadi?

2020 yilgi urushdan so‘ng qarama-qarshi tomonlar ko‘p marta muzokara stoliga o‘tirdi va ba’zida tinchlik shartnomasi imzolanishiga yaqin qolgandek ko‘rindi ham. Uchrashuvlar Vashington, Bryussel va Moskva vositachiligida o‘tkazildi, biroq ekspertlar fikricha, bu muzokaralar muvaffaqiyati armanlar xavfsizligi masalasiga bog‘liq.

Ozarboyjon 44 kunlik urushda g‘alaba qozonib, Qorabog‘ hududining bir qismini va unga tutash hududlarni qaytarib olgandi. Armaniston, Ozarboyjon va Rossiya rahbarlari kelishuvi bilan Rossiya tinchlikparvar kuchlari Tog‘li Qorabog‘ga kiritildi. Ular armanlar yashaydigan Qorabog‘ hududini nazorat qilib, ularning xavfsizligini ta’minlashi ko‘zda tutilgan.

Ammo armanlar bu himoya sifatidan norozi, ular tinchlikparvar kuchlari Ozarboyjon harbiylari qarshisida ojiz, deb hisoblaydi.

Ozarboyjonliklar esa, o‘z navbatida, ruslar Armanistondan Qorabog‘ga yashirincha qurol olib o‘tishga yordam berayotganini da’vo qilmoqda.

Qurolli to‘qnashuvlar va o‘t ochishni to‘xtatish shartlari buzilishi holatlari (jumladan, Ozarboyjon va Armaniston chegarasida) haqidagi xabarlar har bir necha kunda paydo bo‘ladi.

Tinchlikparvar kuchlarning mandati 2025 yilda tugaydi va Ozarboyjon bu muddat uzaytirilmasligi mumkinligiga aniq ishora bermoqda.

Yerevan Qorabog‘da yashashda davom etayotgan o‘n minglab armanlarga xavfsizlik kafolati berilishini xohlaydi.

Qorabog‘ — har ikki xalqda bir zumda hissiyotlar bo‘ronini keltirib chiqaradigan mavzu. O‘nlab yillar davom etgan mojarolar davomida armanlar va ozarlarni ajratib turuvchi jarlik yanada kengaydi.

Ikki tomon ham o‘zini bu qarama-qarshilikda jabrlanuvchi deb biladi, ishonchsizlik va bir-birini rad etish devori to‘kilgan qonlarning har bir tomchisi bilan mustahkamlanadi.

Armanlar Tog‘li Qorabog‘dan tashqariga chiqa olmaydi, ozarboyjonliklar esa Qorabog‘dagi armanlar tomonidan vayron qilingan, uzoq yillar davomida minalardan tozalash va infratuzilmani tiklash ishlari olib boriladigan shahar va qishloqlarga qayta olmaydi.

Bugungi kunda Bokudagi Primorsk parkida sayr qilib yurgan armanni yoki Armanistonning Sevan (yoxud ozarboyjon tilida Geycha) ko‘li qirg‘og‘ida dam olayotgan ozarboyjonlikni tasavvur qilishning iloji yo‘q.

Jangovar harakatlar oqibatlarini bartaraf etish, kommunikatsiyalarni ochish va transportning erkin harakatlanishi ta’minlash (masalan, Naxichevanga boradigan yo‘l bo‘ylab) bo‘yicha qo‘shma harakatlar olib borish — bular muloqot va murosa talab qiladigan qadamlar.

Ammo jamiyat Armanistonda ham, Ozarboyjonda ham aftidan, hozircha bunga tayyor emas va hech kim ularni bunga tayyorlamayapti.

Tinchlik shartlari

Ozarboyjon avvalroq Armanistonga tinchlik bitimi shartlari sifatida besh band taklif qilgandi: chegaralarni o‘zaro tan olish, hududiy da’volar bo‘lmasligi, harbiy kuch ishlatish va kuch ishlatish bilan tahdid qilishdan voz kechish, chegaralarni demarkatsiya qilish va transport kommunikatsiyalarini ochish.

Armaniston tomoni bunga Qorabog‘da qolgan armanlar xavfsizligini kafolatlaydigan xalqaro mexanizmlarni yaratish to‘g‘risidagi bandni ham qo‘shmoqchi. Va aynan shu masalada tomonlarning qarashlari bir-biridan farq qiladi.

2023 yil may oyida Armaniston bosh vaziri Nikol Pashinyan Qorabog‘ni Ozarboyjonning bir qismi sifatida tan olishini ma’lum qildi, ammo yana bir bor Boku u yerda yashovchi armanlarga xavfsizlik kafolatlarini berish uchun «Xonkandi (arman tilida Stepanakert) bilan to‘laqonli muzokaralar olib borishi» kerakligini qo‘shimcha qildi.

Armanistonlik siyosatshunos Aleksandr Iskandaryanning fikricha, hozir bunday kafolatlarni olish nihoyatda qiyin. Bir tomondan, tan olinmagan Tog‘li Qorabog‘da Bokuning va’dalariga ishonchsizlik mavjud, ikkinchi tomondan, «Boku, masalan, xalqaro tinchlikparvar kuchlar, xususan, BMT tinchlikparvar kuchlari shaklidagi kafolatlarga rozi bo‘lmaydi».

«Shunga ko‘ra, agar ushbu vaziyatning xalqaro kafolatlar bilan muzokaralar jarayoni bo‘lsa va bir muncha vaqt otishmalar va to‘qnashuvlar yuz bermasa, shuningdek (Armanistondan Qorabog‘ga) yuklarni yetkazib berish imkoniyati mavjud bo‘lsa, unda bu hech bo‘lmaganda (kafolatlarni) muhokama qilishga urinishning boshlanishi bo‘lishi mumkin», deydi Iskandaryan.

2022 yil dekabr oyidan buyon armanlar yashaydigan hudud de-fakto blokada holatida va bu bosqichma-bosqich kuchayib bormoqda. O‘shanda (dekabrda) Ozarboyjon davlat xizmatchilari ekofaollar ko‘rinishida tan olinmagan TQRni Armaniston bilan bog‘lovchi yagona yo‘lni to‘sib qo‘ygandi.

2023 yil bahorida esa Ozarboyjon Armaniston bilan chegarada to‘laqonli chegara nazorat punkti qurdi va yuk tashish to‘xtatildi.

Keyinroq, yozda Ozarboyjon xalqaro Qizil Xoch jamiyati transport vositalarini Qorabog‘ga kiritishni to‘xtatdi va nihoyat, 2023 yil iyul oyi oxirida tez yordam mashinasini to‘xtatib, unda bo‘lgan bemorni 30 yil oldin sodir etilgan harbiy jinoyatlarda ayblab qamoqqa oldi.

Ozarboyjon Qorabog‘ga insonparvarlik yuklarini Ozarboyjonning Oqtom shahri orqali olib kirishni taklif qilmoqda, ammo armanlar bunga qarshi.

Ozarboyjon: armanlar ham shunday huquqlarga ega

Ozarboyjon harbiy jihatdan Armanistondan kuchliroq, uning armiyasi Armaniston bilan chegarani nazorat qiladi, shuningdek, Xonkendidan atigi bir necha kilometr masofadagi Shusha shahrida turadi. O‘z ritorikasida Boku tahdidlardan qochmasdan kuchli pozitsiyadan gapiradi.

Prezident Ilhom Aliyev juda aniq gapirdi: «Qorabog‘ armanlari yo Ozarboyjon pasportini olishi yoki mintaqani tark etishi kerak». Shu bilan birga, u ham, uning amaldorlari ham Qorabog‘ armanlariga pasport bilan birga Ozarboyjonning boshqa fuqarolari ega bo‘lgan huquqlar ham kafolatlanishini bir necha bor aytdi.

Bu bayonotlar, «Ozarboyjonda inson huquqlari bilan bog‘liq vaziyat yomon ekani, maktablarda armanlarga nisbatan nafrat propagandasi olib borilayotgani e’tiborga olinsa, bu yerda etnik armanlarga vatandosh sifatida qanday munosabatda bo‘lishadi, degan savol tug‘iladi», deya qayd etilgan izohlar bilan kutib olindi.

Umuman olganda, Qorabog‘ armanlari hali Ozarboyjon fuqaroligini olish istagini bildirmagan. BBC nashri Fuqarolarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha Davlat agentligi (ASAN — Azerbaijan Service and Assesment Network) bilan bog‘lanib, Qorabog‘ armanlari Ozarboyjon pasportini olishni istasa, qayerga murojaat qilishlari kerakligini so‘ragan. U yerdagilar ichki ishlar vazirligiga qo‘ng‘iroq qilishni maslahat bergan. Vazirlik, shuningdek, Ozarboyjon migratsiya xizmati ham qo‘ng‘iroqlarga javob bermagan.

Ayrim kuzatuvchilar, jumladan, Aleksandr Iskandaryanning fikricha, Ozarboyjon hukumati shunchaki armanlarni Qorabog‘dan siqib chiqishga harakat qilmoqda.

Siyosatshunosning so‘zlariga ko‘ra, u armanlar ham ozarboyjonliklar bilan bir xil huquqlarga ega bo‘lishini eshitganda, o‘ziga savol bergan: qanday huquqlarga?

«Bu monarxiya, bir oila qisqa tanaffus bilan 1969 yildan beri hukmronlik qilmoqda. Tasavvur qiling, mamlakatda ba’zilar (armanlar) huquqlarga ega bo‘ladi, boshqalar (ozarboyjonliklar) esa bunday huquqlarga ega bo‘lmaydi, bu aql bovar qilmas narsa», deydi Iskandaryan.

Ekspert: armanlarga erkinlik berish Aliyev uchun noqulay qadam

Qorabog‘ mojarosi bo‘yicha ozarboyjonlik tarixchi Orif Yunus ham Iskandaryanning fikriga qo‘shilgan.

«Demak, Ozarboyjonning hamma joyida normal bo‘lmagan saylovlar, biroq bir joyida unday emas – bunaqasi bo‘lmaydi», deydi tarixchi.

Ozarboyjon turli xalqaro reytinglar va hisobotlarda Janubiy Kavkazdagi eng kam demokratik davlat sifatida ko‘rsatiladi. Ko‘plab jurnalistlar, siyosatchilar, huquq himoyachilari qamoqxonalarga tushib chiqdi, tuzumning ko‘plab tanqidchilari Ozarboyjonni tark etdi.

Muxolifat parlamentda deyarli vakillikka ega emas va prezidentlik saylovlarida qatnashish uchun ruxsat berilgan kam sonli nomzodlarning o‘zlari amaldagi prezident Aliyevning tarafdorlari yoki jamoatchilik umuman tanimaydigan siyosatchilar edi.

Tarixchining so‘zlariga ko‘ra, agar armanlar Ozarboyjon tarkibida va xavfsizlikda bo‘lsa, ular xalqaro miqyosda, shu jumladan Yevropa Kengashi parlament Assambleyasida Ozarboyjonning milliy ozchiliklar huquqlari va umuman inson huquqlari bo‘yicha majburiyatlarini bajarishini talab qilishi mumkin.

«Bu Ozarboyjonga ham yordam beradi, chunki Ozarboyjon muxolifati qila olmagan ishni armanlar qiladi. Muxolifat uchun armanlar mamlakatni demokratlashtiruvchi lokomotivga aylanishi mumkin», deydi Orif Yunus.

Ekspertning fikricha, Ozarboyjon hukumatining maqsadi armanlar o‘z ixtiyori bilan ketishiga erishishdir.

«Uning (Aliyevning) vazifasi hammani o‘ziga bo‘ysundirishdir, biroq unga bo‘ysunmaydigan mintaqa bor, bular boshqa tajribaga ega boshqa odamlar. Armanlarni hukumatning so‘zlariga ishonishga majburlab, Ozarboyjonda qolishiga rozi bo‘lish, bu mamlakatdan qochgan muxolifatchilarni ularga xavfsizlikni va’da qilib, qayta taklif qilish bilan barobar», deydi ozarboyjonlik tarixchi.

Demokratlar uchun lakmus qog‘ozi

2020 yilgi 44 kunlik urush davrida Ozarboyjon muxolifati hukumatni qo‘llab-quvvatlab, o‘zaro kelishmovchiliklarni jangovar harakatlar oxirigacha qoldirib turdi. Jamiyat ham 1990-yillar boshida, Qorabog‘dagi birinchi urushda boy berilgan hududlarni qaytarib olishga intilayotgan Ozarboyjon harbiylari bilan birdam edi.

Ammo keyinroq, endi allaqachon Armaniston hududida yangi to‘qnashuvlar sodir bo‘lganda, tuzumning ba’zi taniqli tanqidchilari Ozarboyjon hukumatining harakatlarini qoralay boshladi. Bunga javoban hukumat ijtimoiy tarmoqlarda ularga qarshi kampaniya boshladi va hokimiyatni tanqid qilganlarning fotosuratlarini «xoinni bil» yozuvi bilan tarqatdi.

Bugungi kunda mamlakatning turli mintaqalaridagi hokimiyat zo‘ravonliklarini qoralayotgan Ozarboyjon muxolifati Qorabog‘ning blokada qilinishini tanqid qilmayapti. Ozarboyjonlik siyosiy kuzatuvchi Shahin Rizayevning aytishicha, bu mamlakatdagi muxolifat amaldagi hukumatdan ko‘ra ko‘proq millatchi ekani, Qorabog‘ armanlariga hamdard emasligi bilan bog‘liq.

Muxolifat partiyalaridan biri rahbariyatining sobiq a’zosi BBC nashriga bugungi kunda muxolifat o‘zining omon qolishi va kurashlari bilan juda band ekanini aytgan. «Ikkalasiga ham yangi qonun sabab bo‘ldi, u barcha partiyalarni qayta ro‘yxatdan o‘tishga majbur qildi va ularga qancha a’zo borligini o‘lchash uchun sabab berdi», degan sobiq muxolifatchi.

Muxolifatdagi «Respublikachi alternativ partiyasi» yetakchisi Ilgar Mamedov BBC’ning Qorabog‘ blokadasi bo‘yicha partiya pozitsiyasi haqidagi savoliga quyidagicha javob bergan: «Lochin yo‘lagi mamlakat ichidagi savdo yo‘llari diskriminatsiyasi uchun emas, balki ularni rivojlantirish uchun ishlatilishi kerak. Shuning uchun rasmiy Bokuning Oqtom-Xonkendi yo‘lidan foydalanish taklifi Lochin yo‘lagi uchun oqibatlarsiz rad etilishi mumkin emas. Va aynan qanday oqibatlarga olib kelishini hozirda mojarodan keyingi tartibga solish masalasida harakat erkinligiga ega bo‘lgan hukumat hal qilishi kerak. Ozarboyjon hukumati bu masalada barcha mumkin bo‘lgan tinch vositalaridan foydalanishga sodiqligiga ishonamiz».

Rossiyaning o‘rnini kim egallaydi?

Qorabog‘ armanlarining xavfsizligi masalasi hal etilmayotgan paytda, tomonlar AQSh, Yevropa Ittifoqi va Moskva vositachiligida muzokaralarni davom ettirmoqda. Masalan, AQShning Kavkazdagi kelishuvlar bo‘yicha katta maslahatchisi Lui Bono yaqinda Armaniston va Ozarboyjonda bo‘lib, tinch yo‘l bilan kelishuv masalalarini muhokama qildi.

Mintaqadagi vaziyatni Bryussel ham kuzatib bormoqda, Rossiya esa nafaqat Qorabog‘ mojarosi haqida tez-tez gapiradi, balki Qorabog‘da o‘zining tinchlikparvar kuchlari kontingentini saqlab keladi.

Rossiyaliklarning mandati ikki yildan so‘ng tugaydi, undan keyin nima bo‘lishi hozircha aniq emas. Yevropa Rossiya tomonidan Ukrainada boshlagan urush bilan band. AQShda 2024 yili prezidentlik saylovlari bo‘lib o‘tishi kutilmoqda va amerikaliklar har doim ham xaritadan topa olmaydigan mintaqadagi vaziyat ularning diqqat markazida bo‘lishi dargumon.

Ayni paytda Qorabog‘ning blokadasi armanlar va ozarbayjonliklar o‘rtasidagi o‘zaro tushunishga hissa qo‘shmaydi. Shahin Rizayevning so‘zlariga ko‘ra, bunday vaziyatda Turkiya kuchsizlangan Rossiyani vositachi sifatida almashtira oladi. Va ekspertning fikricha, Turkiya Ozarboyjon tarafdori bo‘lsa-da, Bokuga bosim o‘tkazish imkoniga ega bo‘lgan yagona davlat.

Turkiyaning Armaniston bilan chegaralari ochilishi Yerevanning turk vositachiligini qabul qilishi uchun muhim turtki bo‘lishi mumkin.

Armanistonlik siyosatshunos Tigran Grigoryanning ta’kidlashicha, Ukrainadagi urush sharoitida kelgusi yillarni taxmin qilish qiyin va hozirgi vaqtda «mintaqadagi bu bo‘shliqni G‘arb aktorlari to‘ldirmoqda». Va asosiy vositachi tinchlik shartnomasi matnini kelishib olishga yordam berishga intilayotgan Vashingtondir.

So‘nggi paytlarda AQSh haqiqatan ham tomonlarni tinchlikka erishish uchun murosaga kelishga chaqirmoqda.

Qorabog‘ mojarosi bo‘yicha taniqli britaniyalik ekspert Lourens Broyersning qayd etishicha, vositachilik va xavfsizlik kafolatlari — bu ikki xil jarayon bo‘lib, ular qachon va qayerda qo‘shilishini hozircha ko‘rish qiyin. «Vositachilar o‘rtasida hali ham katta raqobat bor bo‘lsa-da, harakatlarni muvofiqlashtirish ham mavjud va bu biz taxmin qilgandan ham ko‘proq», degan Broyers.

Uning so‘zlariga ko‘ra, Ozarboyjon uchun Rossiya tinchlikparvar kuchlarini mintaqadan olib chiqishga erishish qiyin bo‘ladi, biroq ularning maqomini o‘zgartirish mumkin.

«Ehtimol, bu tinchlikni saqlash haqida kamroq, lekin reintegratsiya (qayta birlashtirish) jarayoni haqida ko‘proq gapiriluvchi kichikroq missiya bo‘ladi. Muammo shundaki, arman aholisi bu sharoitda u yerda (Qorabog‘da) qolarmikan?» deydi ekspert.

Broyersning so‘zlariga ko‘ra, muzokaralar jarayonining o‘zi «mojaro) joyida voqealar rivoji va tomonlar o‘rtasidagi majburiyatlar hamda kelishuvlar haqida gap ketganda ishonchning to‘liq yo‘qligi garovi bo‘lib chiqdi».

«Va bu yerda jarayon eng ko‘p milliy liderlarga bog‘liq va hech bir tashqi vositachi ular uchun bu muammoni hal qila olmaydi», deya xulosa qilgan Broyers.