Dunyodagi eng chiroyli muzliklar yildan yilga kamayib bormoqda (foto)

Yerda (hozircha) muzliklar juda ko‘p. Ular quruqlikning taxminan 10 foizini, okeanlarning esa 7 foizini qoplaydi. Insoniyat tufayli muzliklar erib boryapti, bu butun sayyoraga ta’sir qiladi. Birinchidan, jahon okeanidagi suv sathi ko‘tarilmoqda — bu esa tez-tez sodir bo‘ladigan toshqinlar, dovullar va butun boshli mamlakatlarning suv ostida qolishiga olib kelishi mumkin. Ikkinchidan, muzning erishi va bu jarayonda suvning bug‘lanishi Yerda havo haroratini oshiradi, bu esa iqlim inqirozini kuchaytiradi. Bundan tashqari, muz va qor 90 foizgacha quyosh nurlarini qaytaradi — bunday himoya qatlami bo‘lmasa, sayyora ham tezroq qiziydi.

Qolaversa, muz erishi butun boshli ekotizimlarni o‘zgartiradi: hatto oq ayiq ham yo‘qolib ketishi mumkin. Muzliklar chuchuk suvning juda katta zaxiralaridir, shuning uchun ularning erishi suv tanqisligini keltirib chiqaradi. Aynan shu sababdan Birlashgan Millatlar tashkiloti 2025 yilni “Xalqaro muzliklarni saqlab qolish yili” deb e’lon qildi.

Meduza nashri g‘oyat go‘zal, ammo yildan yilga kamayib borayotgan muzliklar suratlarini jamladi. Tasvirlar 2024 yilda olingan.

Antarktika

Antarktika muzliklarida Yer yuzidagi barcha chuchuk suvlarning 61 foizi yig‘ilgan. Biroq 2023 yilda dengiz muzliklari maydoni sun’iy yo‘ldosh kuzatuvlari boshlangan 1979 yildan beri eng past ko‘rsatkichga tushdi. Dengiz muzliklarining maydoni Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya va Ispaniya davlatlarining umumiy maydoniga teng keladigan hududga qisqardi.

Muz erishi tufayli imperator pingvinlari qattiq azob chekmoqda. Ularga in qurish uchun yil davomida to‘qqiz oy barqaror dengiz muzi kerak. Agar muz juda erta erib ketsa, yetarlicha kuchga kirmagan pingvin polaponlari shunchaki cho‘kib ketadi: ularning patlari hali suvni itarib chiqishga qodir emas. Muz yetishmasligi sababli Antarktikadagi imperator pingvinlarining har beshinchi koloniyasi zarar ko‘rishni boshlagan.

Ammo ba’zida pingvin koloniyalari qiyinchiliklarga moslashadi ham: ayrim pingvinlar barqaror muz izlab ketsa, boshqalari aysberglarda ko‘payishni boshlaydi.

“Eng ko‘p zarar ko‘rgan koloniyalarda bu o‘zgarishlarni ko‘rishimiz qushlarning atrof-muhit o‘zgarishiga moslashishi va yanada barqaror muz izlab ko‘chishiga umid uyg‘otadi”, — deydi Britaniya Antarktika xizmati xodimi va pingvinlar bo‘yicha tadqiqot muallifi Piter Fretvell.

Shunga qaramay, insoniyat issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirmasa, asr oxiriga kelib imperator pingvinlari populyatsiyasi 99 foizga qisqarishi taxmin qilinmoqda.

Arktika

Arktikada muz boshqa joylarga qaraganda tezroq eriydi. 1979 yilda sun’iy yo‘ldoshdan tasvirga olish boshlanganidan beri Arktika muzi har o‘n yilda 13 foizni yo‘qotdi.

Asr oxiriga kelib, u butunlay yo‘q bo‘lib ketishi mumkin — ayniqsa yoz oylarida. Okeanolog Irina Repina ogohlantirishicha, bu jarayon hatto undan ham oldinroq sodir bo‘lishi mumkin. Arktikada bugun kuzatilayotgan yozgi muz maydonini iqlimshunoslar 2050 yil uchun prognoz qilishgandi. Qish paytida Arktika muz bilan qoplanib tursa-da, bu faqat mavsumiy bo‘lib bormoqda. Hozirgi kunda Arktikadagi dengiz muzlarining hajmi doimiy ravishda o‘zgarib turadi. 2021 yil dekabr oyida u 13 300 kub kilometrni tashkil etgandi. Arktikaning yirik muz omborlaridan biri Grenlandiya bo‘lib, u yerda 2,8 million kub kilometr muz to‘plangan.

Shpitsbergen

Materik Norvegiya va Shimoliy qutb o‘rtasida joylashgan Shpitsbergen Yer yuzidagi eng tez isiydigan hududlardan biri. Uning maydoni yarmidan ko‘pi muz bilan qoplangan (bu Grenlandiya va Antarktidadan tashqarida sayyoramiz muzining taxminan 6 foizini tashkil qiladi). 2024 yilning iyul oyi oxiri va avgust oyi boshida Shpitsbergendagi harorat Qutb doirasining ushbu qismiga xos o‘rtacha ko‘rsatkichdan taxminan 4 daraja yuqori bo‘ldi. Bunday isish butun arxipelag bo‘ylab qor va muzlarning tez erishiga olib keldi.

Quyidagi suratlar Shpitsbergen arxipelagidagi Arktika muzliklarining so‘nggi yuz yil ichida shiddat bilan erib ketayotganini yaqqol ko‘rsatadi. Mashhur shved fotografi Kristian Aslund Arktikaga safar qilib, u yerdan qaytgach, e’tiborga molik fotosuratlar turkumini e’lon qildi. U Norvegiya qutb instituti arxividagi tarixiy suratlarni qayta tiklagan holda, muzliklar qoldiqlarini hujjatlashtirdi.

“Ushbu turkumdagi fotosuratlar iqlim inqirozi kuchaygan sari sayyoramiz qanchalik tez o‘zgarayotganini ko‘rsatadi. Arktika - bizning iqlim qo‘riqchimiz, aynan shu yerda iqlim va okean inqirozlari birlashadi va aynan Arktikada bu muammolarning oqibatlari aniq ko‘rinadi va his qilinadi”, — deydi u.

Arktikaning isishi dunyoning boshqa qismlariga qaraganda ikki baravar tezroq sodir bo‘lgani sababli, muzliklar va dengiz muzlari misli ko‘rilmagan tezlikda yo‘q bo‘lib ketmoqda.

Yozda Arktikada dengiz muzi haroratning ko‘tarilishi va uzluksiz quyosh nuri ta’sirida eriydi. Bunda hosil bo‘lgan suv yuzada ko‘lmaklar shaklida to‘planishi mumkin. Bu ko‘lmaklar erigan hovuzlar deb ataladi. Bunday hovuzlar quyosh nurini qaytarishiga to‘sqinlik qiladi. Ular yuqori albedoli dengiz muziga nisbatan “qoraroq” bo‘lgani uchun, hovuzlar quyosh nurining ko‘p qismini yutadi yoki uning muzdan o‘tib, pastdagi okeanga kirishiga imkon beradi. Oqibatda harorat yanada ko‘tarilib, ko‘proq muzlar eriydi.

Grenlandiya

Tog‘lardagi muzliklar

Muzliklar chuchuk suv zaxirasidir, shuning uchun ularning yo‘qolishi suv tanqisligini keltirib chiqaradi.

“Tog‘li hududlarda muzliklar gidrologik rejimni belgilab, suv ombori vazifasini bajaradi. Muzliklardan eriydigan suv qurg‘oqchilik mavsumida daryolardagi suv tanqisligini qoplaydi”, — deydi glyatsiolog Stanislav Kutuzov.

Muzliklar yo‘qolsa, taqchillikni qoplash imkonsiz bo‘lib qoladi. Bu muammo, ayniqsa, Boliviyaning La-Pas hududida jiddiy tus olgan. U yerda suv ta’minoti muzliklarning erishiga bog‘liq, biroq ularning maydoni yildan yilga qisqarib bormoqda. Mintaqa aholisi esa o‘sishda davom etmoqda.

Tog‘ muzliklaridan kelgan suvlar daryo va ko‘llarni ta’minlaydi. Shu sababli muzliklarning erishi ekotizimlarning o‘zgarishiga va turlarning yo‘qolib ketishiga olib keladi. Bunday o‘zgarishlar bir necha hududlardagi ekotizimlarga, ayniqsa Orol dengizi havzasiga, shuningdek O‘rta Osiyodagi yirik Balxash va Issiqko‘l ko‘llariga qattiq ta’sir qiladi. XXI asr oxiriga kelib, bu hududlarning tog‘ muzliklaridan oladigan “ozuqasi” uchdan birga kamayadi.

Markaziy Osiyoning ikki asosiy daryo tizimi — Sirdaryo va Amudaryo (Orol dengiziga quyiladi) hamda Ili daryosi (Balxash ko‘liga quyiladi) mintaqa uchun muhim ahamiyatga ega. Muzliklar maydoni qisqarishi tufayli daryolarning oziqlanishi asta-sekin kamayadi va ko‘llar sayozlashadi. Bu ulardagi o‘simlik va hayvonlarning yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi (shuningdek odamlarga — iqtisodiyotga, turizmga, mahalliy aholining sog‘lig‘iga zarba beradi). Janubiy Amerika, Tuva va Mo‘g‘ulistonning tog‘li hududlarida ham vaziyat shunday.

Alp tog‘lari

Glasey-dyu-Tur muzligi ustida erigan suv bilan to‘lgan chuqurlik. Muzlik ustidagi qor Sahroi Kabir changidan kirlangan. Uzunligi taxminan besh kilometr bo‘lgan Glasey-dyu-Tur muzligi Monblan tog‘ massividagi ko‘plab muzliklardan biri hisoblanadi. Mahalliy glyatsiologlarning fikricha, agar hozirgi iqlim sharoitlari o‘zgarmasa, Glasey-dyu-Tur muzligi va mintaqadagi 3500 metrdan pastda joylashgan boshqa asr oxiriga kelib butunlay yo‘q bo‘lib ketishi mumkin.

And tog‘lari