Davlat sirlari to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Nimalar ko‘zda tutilgan?

O‘zbekiston prezidenti 2024 yil 27 dekabr kuni «Davlat sirlari to‘g‘risida»gi qonunni imzoladi. Qonun imzolanganidan 3 oy o‘tgach, 2025 yil 29 martdan qonuniy kuchga kiradi.

Hujjatda davlat sirlari bilan bog‘liq asosiy tushunchalarga quyidagicha ta’rif berilgan:

• davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan sir ‒ oshkor etilishi O‘zbekistonning mudofaa qobiliyatiga, davlat xavfsizligiga, iqtisodiy va siyosiy manfaatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar;
• davlat sirlari ‒ oshkor etilishi O‘zbekistonning xavfsizligiga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan davlat ahamiyatiga ega sirni va (yoki) xizmat sirini tashkil etadigan, davlat tomonidan himoya qilinadigan va maxfiylashtirilishi lozim bo‘lgan ma’lumotlar ro‘yxatiga kiritilgan ma’lumotlar;
• xizmat siri — davlat sirlaridan foydalanuvchi tashkilotlar faoliyatining har qanday sohasiga, shu jumladan harbiy, iqtisodiy, siyosiy, ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, razvedka, kontrrazvedka, tezkor-qidiruv faoliyatiga taalluqli bo‘lgan, oshkor etilishi ushbu tashkilotlarning manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar. Xizmat siri davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan sirning tarkibiy qismi bo‘lishi mumkin.

Davlat sirlari sohasidagi yagona davlat siyosati O‘zbekiston prezidenti tomonidan belgilanadi. Shu bilan birga, Vazirlar Mahkamasi davlat sirlari sohasidagi normativ-hujjatlarni ishlab chiqish, tartib-qoidalarni belgilash kabi vakolatlari bor. Hukumat, shuningdek, davlat sirlaridan foydalanuvchi tashkilotlarning davlat sirlarini chet davlatlarga, xalqaro tashkilotlarga yoki yuridik shaxslarga berishning maqsadga muvofiqligi to‘g‘risidagi xulosalarini ko‘rib chiqadi va qaror qabul qiladi.

Qonunga ko‘ra, O‘zbekiston Davlat xavfsizlik xizmati davlat sirlari sohasidagi maxsus vakolatli davlat organidir. Qonunni ham DXX ishlab chiqqan. Maxsus vakolatli davlat organi davlat sirlari bilan bog‘liq faoliyatni amalga oshirish uchun boshqa tashkilotlarga ruxsat beradi, bu tashkilotlarning sohadagi faoliyati, maxfiylik rejimi ustidan nazorat qiladi. DXX davlat sirlari to‘g‘risidagi qonunchilik buzilishi bilan bog‘liq jinoyatlarning oldini oladi, ularni aniqlaydi, fosh etadi va tergov qiladi.

Davlat sirlari jumlasiga kiritiladigan ma’lumotlar 4 ta sohaga bo‘linadi:

• harbiy sohadagi davlat sirlari;
• tashqi siyosat va tashqi iqtisodiyot sohasidagi davlat sirlari;
• razvedka, kontrrazvedka, tezkor-qidiruv faoliyati va davlat xavfsizligiga doir davlat sirlari;
• iqtisodiyot, ta’lim, fan va texnika sohasidagi davlat sirlari.

Harbiy sohadagi davlat sirlari keng qamrovli bo‘lib, bular jumlasiga 20 xil turdagi ma’lumotlar kiritilgan. Xususan, O‘zbekiston Qurolli Kuchlarining soni, strategik yoyilishi, jangovar ta’minoti va tarkibi, qurol-yarog‘, harbiy texnikalar va ularning holati, yoqilg‘i, aloqa tarmog‘idan tortib davlat mudofaa buyurtmasi, obektlari va mudofaa uchun ajratilgan xarajatlarga doir barcha ma’lumotlar davlat sirlari hisoblanadi.

Hujjatda keltirilgan tashqi siyosatga oid va tashqi iqtisodiy sohadagi davlat sirlari toifasi ham juda keng olingan – 6 turdagi ma’lumotlar. Xususan, barvaqt tarqatilishi O‘zbekiston manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan, tashqi siyosat strategiyasi va taktikasiga doir ma’lumotlar davlat siri hisoblanadi. Bundan tashqari, xalqaro diplomatik muzokaralar ma’lumotlari – manbaning aniqlanishiga olib kelsa yoki taraflardan biri uchun diplomatik murakkabliklarga sabab bo‘lishi mumkin bo‘lsa, bunday ma’lumotlar davlat siri hisoblanadi.

O‘zbekistonning xavfsizligiga, siyosiy va boshqa manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan xalqaro shartnomalar haqidagi, qurol-yarog‘ va harbiy aslaha eksporti va importiga doir ma’lumotlar, chet davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan O‘zbekistonning alohida davrdagi iqtisodiy hamkorligi hajmi hamda mazmunini fosh etuvchi ma’lumotlar ham maxfiylashtirilmoqda.

Razvedka, kontrrazvedka, tezkor-qidiruv faoliyati va davlat xavfsizligiga taalluqli davlat sirlari 9 turga bo‘lingan. Ular qatoriga ushbu tashkilotlarning kuch-vositalari, rejalari, kadrlar tarkibi, ular bilan hamkorlik qilayotgan shaxslar haqida ma’lumotlar, davlat organlarining himoyalangan aloqa tarmoqlari, kriptografik himoya vositalarining kalitli hujjatlari, O‘zbekiston suverenitetiga qarshi jinoyatlarning tergoviga doir ayrim ma’lumotlar kiritilgan.

Davlat tomonidan qo‘riqlanadigan shaxslarning xavfsizligini ta’minlashga doir ma’lumotlar ham maxfiylashtirilgan.

Iqtisodiyot, ta’lim, fan va texnika sohasidagi davlat sirlari jumlasiga kiritiladigan ma’lumotlar eng keng qamrovli bo‘lib, jami 25 turga bo‘lingan. Bular qatorida O‘zbekiston iqtisodiyotining urush davrida barqaror ishlashiga tayyorgarlik ko‘rsatkichlari, ayrim turdagi nodir metallarni ishlab chiqarish haqidagi ma’lumotlar, yer qa’ridagi resurslar haqidagi ma’lumotlar, davlat hujjatlarini qalbakilashtirishdan himoyalash usullariga doir ma’lumotlar, fuqaro muhofazasi kuch-vositalariga doir ma’lumotlar va boshqalar kiradi.

Qonun bilan davlat sirlarini tashkil etuvchi ma’lumotlar maxfiyligi 3 darajaga bo‘linib, mazkur ma’lumotlarni tashuvchilar uchun maxfiylik griflari belgilandi:

• Maxfiylikning 1-darajasi: «Alohida ahamiyatli»
• Maxfiylikning 2-darajasi: «Mutlaqo maxfiy»
• Maxfiylikning 3-darajasi: «Maxfiy»

Bunda:

• davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan sirni tashkil etuvchi ma’lumotlarga «Alohida ahamiyatli» yoki «Mutlaqo maxfiy» griflaridan biri beriladi;
• xizmat sirini tashkil etuvchi ma’lumotlarga «Mutlaqo maxfiy» yoki «Maxfiy» griflaridan biri berilishi mumkin;
• davlat sirlari jumlasiga kiritilmagan ma’lumotlar uchun yuqorida ko‘rsatilgan maxfiylik griflaridan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi.

Ma’lumotlarni davlat sirlari jumlasiga kiritish to‘g‘risida qaror qabul qilingan paytdan e’tiboran tegishli ma’lumotlar maxfiylashtirilgan hisoblanadi. Davlat sirlarini tashkil etuvchi ma’lumotlarni maxfiylashtirish muddati:

• davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan sir uchun — 30 yildan;
• xizmat siri uchun — 10 yildan oshmasligi kerak.

Alohida hollarda, davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan sirni maxfiylashtirish muddati uzaytirilishi mumkin. Mazkur hollarda tegishli ekspertlar komissiyasining xulosasi talab etiladi.

Hujjatga ko‘ra, quyidagi ma’lumotlar maxfiylashtirilmaydi:

• favqulodda vaziyatlar hamda fuqarolarning hayotiga, sog‘lig‘iga va xavfsizligiga tahdid soluvchi boshqa hollar va ularning oqibatlari, tabiiy ofatlar, ularning rasmiy prognozlari ma’lumotlari;
• ekologiyaning, sog‘liqni saqlashning, sanitariya, demografiya va boshqa ijtimoiy xizmatlarga doir ma’lumotlar;
• jinoyatchilik holati to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
• O‘zbekistonning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari, budjet parametrlari;
• inson huquq va erkinliklarining buzilishiga oid ma’lumotlar;
• davlat organlari, boshqa tashkilotlar va ularning mansabdor shaxslari tomonidan qonunchilikning buzilishlari haqidagi ma’lumotlar;
• foydalanilishi, tarqatilishi va taqdim etilishi qonun bilan cheklanmagan boshqa ma’lumotlar.

Davlat sirlaridan foydalanuvchi tashkilotlar rahbarlari jismoniy shaxslarning yoki tashkilotlarning mulkida bo‘lgan ma’lumotlarni va ularni tashuvchilarni maxfiylashtirishi mumkin. Ushbu mulklar shartnoma-kelishuv asosida yoki sud qarori bilan majburiy olib qo‘yiladi. Ikkala holatda ham mulkdorga kompensatsiya to‘lanadi.

O‘zbekiston fuqarolariga, chet el fuqarolariga va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga davlat sirlaridan foydalanishga doir ruxsatnoma – maxsus vakolatli davlat organi, ya’ni DXX tomonidan beriladi. Davlat sirlaridan foydalanishga doir ruxsatnoma 18 yoshga to‘lgan, ayrim hollarda 16 yoshga to‘lgan shaxslarga rasmiylashtiriladi.

Davlat sirlaridan foydalanishga ruxsat berilayotgan shaxs – ularni oshkor etmaslik to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi oldida yozma majburiyat qabul qilishi, o‘zining ayrim huquqlari cheklanishiga rozilik berishi, DXX tomonidan o‘ziga nisbatan tekshiruv o‘tkazilishiga yozma rozilik berishi, qonun talabini buzganlik uchun javobgarlik bilan tanishishi shart.

Quyidagi mansabdor shaxslarga saylangan yoki tayinlangan kunidan e’tiboran vakolat muddati tugaguniga qadar davlat sirlaridan foydalanish uchun tekshiruv tadbirlari o‘tkazilmasdan ruxsatnoma rasmiylashtiriladi:

• prezident;
• bosh vazir;
• Qonunchilik palatasi deputatlari va senatorlar;
• sudyalar;
• Oliy Majlis palatalari tomonidan saylangan yoki tayinlangan shaxslar;
• Prezident davlat xavfsizlik xizmati xodimlari;
• Davlat xavfsizlik xizmati xodimlari;
• Prezident tomonidan lavozimga tayinlangan shaxslar.

Qasddan sodir etilgan jinoyati uchun sudlanganlik tugallanmagani, muomalaga layoqatsizlik, O‘zbekiston xavfsizligiga tahdid soluvchi harakatlari (DXX belgilaydi) aniqlangani yoki tekshiruv tadbirlaridan bo‘yin tovlashi – shaxsga davlat sirlaridan foydalanishi uchun ruxsatnoma bermaslikka asos bo‘ladi.

Davlat sirlaridan xabardor shaxslarning huquqlari quyidagi holatlarda vaqtincha cheklanishi mumkin:

• davlat sirlaridan foydalanishga doir ruxsatnoma va mehnat shartnomasi amalda bo‘lgan muddatda O‘zbekiston hududidan tashqariga chiqish huquqi (faqat fuqarolar uchun);
• davlat siri bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan kashfiyot-ixtirolardan foydalanish va bunday ma’lumotlarni tarqatish huquqi;
• ruxsatnomani rasmiylashtirish davrida tekshiruv tadbirlarini o‘tkazish chog‘ida shaxsiy hayot daxlsizligiga bo‘lgan huquqi cheklanishi mumkin.

Davlat sirlaridan foydalanishga doir ruxsatnoma muddati yakunlangach ham O‘zbekiston hududidan tashqariga chiqishga doir cheklov qoladi, bunda:

• «Alohida ahamiyatli» grifli maxfiy ma’lumotlar uchun — uzog‘i 3 yil;
• «Mutlaqo maxfiy» grifli maxfiy ma’lumotlar uchun — uzog‘i 2 yil;
• «Maxfiy» grifli maxfiy ma’lumotlar uchun — ko‘pi bilan bir yil.

O‘zbekiston, shuningdek, chet davlatlarning va xalqaro tashkilotlarning berilgan maxfiy ma’lumotlarini, ularning birgalikdagi faoliyati davomida shakllantirilgan maxfiy ma’lumotlarni qonunchilik va xalqaro shartnomalariga muvofiq himoya qiladi. Davlat sirlarini himoya qilish uchun ajratiladigan budjet mablag‘larining sarflanishi ustidan nazorat davlat siridan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lsa, nazoratni amalga oshiruvchi shaxslar ham ruxsatnomaga ega bo‘lishi kerak.

2025 yil 29 martda – mazkur qonun kuchga kirgan paytdan boshlab 1993 yil 7 mayda qabul qilingan «Davlat sirlarini saqlash to‘g‘risida»gi qonun o‘z kuchini yo‘qotadi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmati va boshqa manfaatdor tashkilotlar ushbu hujjatning mohiyati, ahamiyatini aholi o‘rtasida tushuntirishi lozim. Hukumat 3 oydan 6 oygacha bo‘lgan muddatda ushbu qonunda nazarda tutilgan sohadagi yangi tartiblarni ishlab chiqishi kerak.

Ma’lumot uchun, Jinoyat kodeksining 162-moddasida davlat sirlarini oshkor qilganlik uchun 8 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish, 163-moddasida esa davlat siri yoki harbiy sir hisoblangan hujjatlarni yo‘qotganlik uchun 5 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi belgilangan.

Bundan tashqari, jinoyat qonunchiligiga ko‘ra, davlat sirlari davlatga xoinlik qilish (157-modda) va josuslik (160-modda) harakatlari bilan ochiqlansa, 20 yilgacha ozodlik mahrum qilish bilan jazolanadi.