Sudga muqobil, lekin nizoni tez va kamxarajat hal etishda ancha samarali - O‘zbekistonda mediatsiya haqida suhbat

Keling, oddiy savoldan boshlaymiz: mediatsiya nima?

Rahmat sizga. Mediatsiya mavjud nizoni taraflar ixtiyoriga ko‘ra betaraf uchinchi shaxs bo‘lmish mediator ishtirokida hal etish usulidir. Mediatsiyani sudga muqobil deb bo‘lsa-da, lekin nisbatan tez fursatlarda, murosa yo‘li bilan va kam xarajat evaziga nizoni hal etish ancha samaralidir.

Nima sababdan hozir O‘zbekiston uchun mediatsiya muhim?

Buning sabablari bir nechta, so‘nggi yillarda mamlakatimizda izchillikda katta o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Islohotlar, biznes muhitining yaxshilanishi, o‘sib borayotgan iqtisodiyot va aholining ortib borishi, bularning barchasi o‘z navbatida nizolar sonining ortishiga olib keladi. Mediatsiya munosabatlarni buzishga emas, balki ularni saqlab qolishga qaratilgan. Bu, ayniqsa, kichik biznes uchun ayniqsa muhimdir. Men sizga bir misol keltiraman: aytaylik, Italiyada, ehtimol, temperamenti bo‘yicha O‘zbekistonga eng o‘xshash Yevropa mamlakatlaridan birida, 2023 yilda sudlar tomonidan 175 000 dan ortiq ish mediatsiyaga yo‘naltirilgan va aksari hal etilgan. Bu iqtisodiy jihatdan juda samarali: sudlar va ijro etuvchi idoralarga ortiqcha bosimning oldi olinadi, o‘z navbatida ularning ish samaradorligi ortadi. Jarayonda ishtirok etuvchi biznes esa ishini tez bitiradi va jarayonda uzilish bo‘lmaydi.

— Juda qiziq. O‘zbekistonda mediatsiya qay darajada rivojlanmoqda?

Tan olish kerak rivojlanish bor, sezilarli natijalarga ham erishilmoqda. Aytish mumkinki, biz adolatni ta’minlash borasida ta’bir joiz bo‘lsa «sokin inqilob» ostonasidamiz. 2019 yilda qabul qilingan qonun hozir amalda, ammo uni yanada takomillashtirish bo‘yicha ish olib borilmoqda. Aksariyat huquqshunoslarning fikricha, mediatsiyada erishilgan kelishuvlarning bajarilishi taraflar uchun majburiy bo‘lishi zarur. Keyinchalik, Turkiya yoki Italiya tajribasidagi kabi, ayrim toifadagi ishlar bo‘yicha sudgacha dastlabki mediatsiya uchrashuvini majburiy qilish haqida ham gapirish mumkin bo‘ladi. Shu o‘rinda qo‘shni davlatlarning tajribasi ham diqqatga sazovor. Masalan, Qozog‘istonda bu tizim allaqachon joriy etilgan. Qirg‘iziston esa qonunchilikka o‘zgartish kiritish yo‘lida jiddiy qadam tashladi va «Mediatsiya to‘g‘risida»gi qonunning yangi tahririni birinchi o‘qishda qabul qildi. Unda kelishuvlarni majburiy bajarish va ayrim ish toifalari uchun mediator bilan dastlabki uchrashuv shart qilib belgilangan.

Ammo gap yuz minglab ishlar va majburiy mediatsiya haqida ketmoqda. O‘zbekistonda bu uchun yetarli mutaxassis bormi?

Hozirgi paytda mediatorlar bizning markazimiz va Adliya vazirligi huzuridagi Yuridik kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti tomonidan olib borilayotgan dasturlar doirasida tayyorlanmoqda. Mediatsiya bo‘yicha bilim va amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan maxsus dasturlar bosqichma-bosqich ta’lim jarayoniga kiritilmoqda. Biroq qilingan ishlar hali yetarli emas. Masalan, bugunga qadar maxsus kurslarda 3000 dan ortiq mediator ta’lim olgan bo‘lsa-da, Professional mediatorlar reyestrida faqatgina 1900 dan ortiq mutaxassis ro‘yxatdan o‘tgan. Bu ko‘rsatkich mavjud talabni qondirishga yetarli emas.

O‘zbekistonda mediatorlarning umumiy tayyorgarlik darajasini qanday baholaysiz?

Yil sayin mediatorlarimizning umumiy malaka ko‘nikmasi tobora o‘sib bormoqda. Markazimiz mediatorlarni o‘qitishda faol bo‘lishga harakat qilmoqda: umumiy kurslar va chuqurlashtirilgan «master-klass»lar, doimiy nazorat, xalqaro hamkorlik dasturlari ko‘payib bormoqda. Shunga qaramay, tan olish kerakki, ayni paytda sohada standartlashtirish amaliyoti birmuncha sust. Shu bois biz o‘quv dasturlarini takomillashtirish, baholash mezonlarini shakllantirish, odob-axloq mezonlarini belgilash va mediatsiya markazlari hamda yuridik firmalar uchun zarur hujjatlarni tayyorlash ustida ishlayapmiz.

Aslida mediatsiya, ayniqsa tijoriy mediatsiya ko‘pincha transchegaraviy nizolarni qamrab, bu bizga yuzlab, balki minglab xalqaro darajada malakalangan mediatorlar bo‘lishini taqozo etadi. Agar biz mahalliy mutaxassislarimizni tayyorlay olmasak, ushbu bo‘shliqni to‘ldirishda boshqa chetdan yetarli malakali mediatorlarni jalb etishga to‘g‘ri keladi.

Demak, mediatsiya rivojlanishi investitsiya muhitiga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkinmi?

Shubhasiz. Har qanday o‘zini hurmat qilgan investor dastlab bozorni tadqiq qilish jarayonidayoq «Bu yerda nizolar qanday hal qilinadi?» degan savolni beradi. Agar mamlakatimizda samarali, tezkor va adolatli nizoni hal etish mexanizmlarini taklif eta olsak, bu katta ustunlik hisoblanadi. Mediatsiya birinchi galda, O‘zbekistonda muloqot va huquqiy madaniyat qadrlanishini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, bu yerda hadiksiz faoliyat yuritish mumkinligi va suddan tashqari, ammo amaldagi qonunchilikka tayangan holda nizolarni hal qilish mumkinligidan dalolat beradi.

Investorlar uchun mavjud munosabatlarni saqlab qolish, mustahkamlash hamda maxfiylikni ta’minlash ayniqsa muhimdir. Sud jarayonlari ochiq o‘tsa, mediatsiyada to‘liq konfidensiallik kafolatlanadi. Aksariyat biznes sub’yektlari uchun bu hal qiluvchi omil. Shuningdek, vaqt ham juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, odatda mediatsiya orqali nizo bir nechta uchrashuvda hal qilinishi mumkin, sudda esa bu oylar, hatto yillarga cho‘zilishi mumkin.

Demak, rivojlangan davlatlarda ham biznesda mediatsiyaga tayanish holati mavjud?

Ha, hatto 2018 yilda qabul qilingan «Singapur konvensiyasi» (rasmiy nomi «Mediatsiya natijasida tuzilgan xalqaro yarashuv bitimlari to‘g‘risidagi BMT konvensiyasi») mavjud. Bu tijorat nizolari bo‘yicha mediativ kelishuvlarni tan olish va ijro etish bo‘yicha ilk universal xalqaro tizimdir. Masalan, Qozog‘iston konvensiyaga allaqachon qo‘shilgan, Qirg‘iziston esa bu yo‘nalishda so‘nggi bosqichlarga yaqinlashmoqda. Bugungi kunda 56 ta davlat ushbu konvensiyaga a’zo. BMT bosh kotibi Antoniu Guterrish ta’kidlaganidek, konvensiya «transchegaraviy nizolarni hal etishda yangi davrni ochadi», u «nizolar oqimini konstruktiv yo‘nalishga burish» va sudlardagi yukni kamaytirish imkonini yaratadi.

Bundan tashqari, 2025 yil may oyida Xitoy hukumati tashabbusi bilan Xalqaro mediatsiya tashkiloti (IOMed)ni tuzish bo‘yicha xalqaro shartnoma imzolandi. Bu xalqaro jabhadagi har qanday turkumdagi nizoni faqat mediatsiya vositasida hal etishga ixtisoslashgan ilk hukumatlararo tashkilot hisoblanadi.

O‘zbekistonga qaytsak. Bizda sudlar ishlarini mediatsiyaga yo‘naltiradimi?

Biz sud vakillari bilan faol hamkorlik qilishga intilamiz. Bugun sudyalar mediatsiya bu – raqobatchi emas, balki sud tizimining samaradorligini oshirishda ko‘makchi mexanizm ekanini yaxshi tushunadi. Shu bilan birga, sudlar bilan hamkorlikni protsessual qonunchilik asnosida mustahkamlash zarur. Yuqorida Italiya misolida sudlar yuklamasini aytdik. Afsuski, O‘zbekistonda sudlar tomonidan taraflarni mediatsiyaga yo‘naltirish amaliyoti hozircha mavjud emas. Sudyalar taraflarga tavsiya berishi, targ‘ib qilishi yoki rag‘batlantirishi mumkin, ammo oxirgi qaror baribir taraflar ixtiyoriga bog‘liq. Shunga qaramay, Oliy sud statistikasi sezilarli natijalarga erishilganini ko‘rsatdi. Jumladan, 2024 yilda 6 200 dan ziyod ish mediativ kelishuv tufayli sud muhokamasisiz yakunlanib, so‘nggi 5 yilda esa umumiy ko‘rsatkich 24 mingdan ortiq nizolar sudlarda mediativ kelishuvi bilan yakunlanganini ko‘rsatadi. Ya’ni yil sayin ham mediatsiya orqali hal etilgan nizolar ko‘lami, ham mediatorlar salmog‘i ortib bormoqda.

Muhimi, sudlar ham taraflarning mediatsiyaga murojaat qilish niyatiga to‘sqinlik qilmaydi. Aksincha, ular mediatsiya jarayonini o‘tkazish uchun yetarli muddat (60 kungacha) berishlari shart. Agar taraflar kelishuvga erishsa, da’vo arizasi ko‘rib chiqilmay qoldiriladi va avval to‘langan davlat boji to‘liq qaytariladi.

Mediatsiya mohiyatan «taraflarning mustaqil qaror qabul qilish huquqi» tamoyiliga asoslanadi. Bu jarayon taraflarni ortiqcha ruhiy yoki boshqa bosimdan saqlaydi. Ular o‘z xohishiga ko‘ra mediatsiyaga kirishi yoki voz kechishi, mediatorni tayinlash, muzokara mavzusini belgilash huquqiga ega. Ba’zan mediatsiya jarayonida nizo predmetini to‘liq muhokama qilmay, uning bir qismi yuzasidan muhokamani mediatsiyaga olib chiqish mumkin. Shu bilan birga, har qanday taraf istalgan bosqichda mediatsiyadan chiqib ketishi mumkin va buning uchun unga nisbatan hech qanday huquqiy oqibatlar qo‘llanmaydi.

Siz mediatsiya va sudlar o‘zaro hamkorlik qilishi mumkinligini aytdingiz. Bu hamkorlikning afzalligi nimada?

Mediatsiya kelishuv bu taraflarning erki namunasi bo‘lib, bu hukm emas, bu — ikki tomonni ham qoniqtiradigan kelishuv. Taraflar yechimni birgalikda izlaydi va natijada har ikkisi ham yutuqqa ega bo‘ladi. Bir tasavvur qiling: bitta mediator yiliga 100 ta nizoni hal qilsa, bu degani 100 ta ish birinchi instansiya sudiga ham, ijro organlariga ham tushmaydi. Bizda esa minglab mediatorlar ta’lim olgan. Mediatsiya nizolarning sezilarli qismini o‘ziga olsa, natijada sudlarning ishi ancha yengillashadi, ularda jiddiy, sud aralashuviga muxtoj bo‘lgan murakkab ishlarga ko‘proq e’tibor qaratish imkoniyati bo‘ladi, sudyalarda esa haqiqiy adolatni ta’minlash uchun ko‘proq vaqt bo‘ladi.

Shubhasiz, sud va arbitraj har qanday nizoga xolis yondashib, daqiq va qonuniy asoslangan qaror qabul qiladi. Mediatsiyada esa taraflar o‘zlari uchun adolatli deb hisoblagan, bir oz moslashuvchan, ammo o‘zini qoniqtiradigan kelishuvga kelishlari mumkin. Shuning uchun biz doimo aytamiz: agar qat’iy qonuniy yechim uchun sud yoki arbitrajga murojaat qiling. Agar maqsad har ikki tomon uchun adolatli bo‘lgan yechim topish bo‘lsa, mediatsiya eng to‘g‘ri yo‘l.

U holda, mediatsiya rivojlanishidagi asosiy to‘siqlar nimalar va nega odamlar unda uncha faol ishtirok etmayapti?

Faoliyatimiz kamchilikdan xoli emas. Birinchi masala bu — aholi o‘rtasida xabardorlikning yetishmasligi. Ko‘pchilik mediatsiya nima ekani va u qanday yordam berishi mumkinligini to‘liq bilmaydi. Biz imkon qadar aholini xabardor qilish bo‘yicha turli ma’rifiy kampaniyalarni amalga oshiryapmiz: roliklar tayyorlayapmiz, intervyular beryapmiz. Eng muhimi, mediatsiya kabi murosaga keltiruvchi institutlar odamlarimiz nizolashish raida madaniyatining ajralmas qismiga aylanishi lozim. Shu bois aholiga yetkazilayotgan har qanday axborot ham o‘ziga xos ijobiy qadam hisoblanadi. Ikkinchisi — ishonchsizlik. Odamlar, ayniqsa, katta yoshdagi avlod sudga qatnab o‘rgangan. Ayrimlar esa, garchi masalani muzokara yo‘li bilan hal etish niyatida bo‘lsa ham, qasddan bosim o‘tkazish orqali muzokarada kuchliroq o‘rin egallash vositasi sifatida suddan foydalanadi. Yana bir masala — bu malakali mediatorlarimizning yetishmasligi, ayniqsa hududlarda. Agar yetarlicha malakali mutaxassislar bo‘lsa, ular mediatsiyaning afzalliklarini xalqchil tilda tushuntirgan bo‘lar edi.

Aytganimizdek, biz mediatorlar hamjamiyati bilan birgalikda ushbu kamchiliklarni bartaraf etish ustida faol ishlashga intilyapmiz. Eng muhimi, davlat rahbariyatida siyosiy iroda bor. Adliya vazirligi islohotlarning birinchi safida turib faol yordam bermoqda. Oliy sud ham mediatsiya rivojini qo‘llab-quvvatlayapti. Shunday ekan, yaqin kelajakda jiddiy siljishga erishishimizga umidim katta.

Biz ko‘proq biznes va investorlar haqida to‘xtaldik. Endi oddiy odamlar va kundalik hayotiy holatlar haqida so‘z yuritsak.

Avvalo, mamlakatimizda qo‘ni-qo‘shnilik va oilaviy shaxsiy munosabatlar yuksak qadrlanadi, jamiyatdagi obro‘-e’tibor esa nihoyatda muhimdir. Shu bois mediatsiya aslida oddiy odamlar uchun ham begona bo‘lmagan, qulay va samarali vositadir.

“Mediatsiya to‘g‘risida”gi qonunimizda mediatsiyaning mehnat, oilaviy yoki boshqa xususiy nizolarda qo‘llanishi ta’kid o‘laroq alohida ajratib ko‘rsatilgan. Ayniqsa, meros masalalari eng og‘riqli nuqtalardan biri. Yurist sifatida yaxshi bilamanki, ko‘p hollarda mulkni taqsimlash oilaviy munosabatlarni, aka-uka yoki opa-singillarning, farzandlar va hatto avlodlar o‘rtasidagi aloqalarning yo‘qotilishiga sabab bo‘ladi. Merosga oid sud ishlari odatda yillab davom etadi, katta xarajatlar va tiklanmas ruhiy zarbalarga olib keladi. Shu onda odamlar ham muhim narsani unutishadi: kim nima olishidan qat’i nazar, ular baribir «ukangiz» yoki «o‘g‘lingiz» yoki «qardoshingiz».Mediatsiya esa boshqa yo‘l taklif qiladi: unda taraflar moliyaviy va ruhiy jihatlarni hisobga olgan holda birgalikda muvozanatni topishga harakat qiladi. Aslida o‘sha muvozanat adolatdir.

Mediatsiya jarayon sifatida qanday borishi haqida ham biroz gaplashsak.

Mediatsiyaning asosiy bosqichlari haqida to‘xtalsak bo‘ladi. Dastavval taraflar mediatorga murojaat qiladi va uchrashuvlar belgilaydi. Mediator esa jarayon izchilligi va qoidalarini tushuntiradi, so‘ng har ikki tomonni tinglaydi. Bunda mediator taraflar bilan birgalikda yoki alohida uchrashishi ham mumkin. Keyin esa birgalikda yechim izlash jarayoni boshlanadi. Agar kelishuvga erishilsa, mediativ kelishuv shakllantiriladi va imzolanadi.

Mediatsiya uchun to‘lov qanchalik hamyonbop?

Eng avvalo, bu samarali yo‘l. Qiymati esa ishning murakkabligiga qarab alohida belgilanadi. Bir narsa aniq, O‘zbekistonda mediatsiya uchun to‘lovlar sud xarajatlariga nisbatan arzonroq. Albatta, ayrim Yevropa davlatlarida narxlar sud bilan deyarli tenglashgan. Biznesga oid ishlarda esa qiymati aksincha yuqoriroq, ijtimoiy masalalarga doir ishlarda esa arzonroq bo‘ladi.

Shu bilan birga, bizning faoliyatimizda muhim yo‘nalishlardan biri – pro bono mediatsiya, ya’ni aholining muhtoj qatlamlari uchun bepul xizmat ko‘rsatish. Joriy yil Toshkent shahri Yakkasaroy tumani hokimligi bilan memorandum imzolanib, unga ko‘ra muayyan toifadagi fuqarolar markazimiz mediatorlari yordamini mutlaqo tekin olish imkoniga ega bo‘ldi. Bu joylarda huquqiy madaniyatni mustahkamlash yo‘lida muhim qadamdir.

Keling, jahon amaliyotini bilan tugataylik. Dunyoda mediatsiya rivojlanganmi?

Avvalo, bizning mintaqa haqida: bilishimcha, Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi mintaqasida hozircha faqat Tojikiston va Turkmanistonda mediatsiyaga oid maxsus qonun mavjud emas. Shu o‘rinda tojik hamkasblarimiz ham bu yo‘nalishda ish olib borayotganidan boxabarmiz. Qozog‘iston, Ozarboyjon va Belarus ko‘pincha mediatsiya rivojlanishida yetakchilar sirasida tan olinadi. Rossiya, Moldova, Armaniston, Ukraina kabi davlatlar ham milliy qonunchiligini bu sohada faol takomillashtirmoqda. Qo‘shni Qirg‘iz Respublikasidagi jarayonlarni ham katta qiziqish bilan kuzatib boramiz.

Agar global miqyosida qaraydigan bo‘lsak, Italiya, Turkiya, Buyuk Britaniya, Singapur, Xitoy va AQSh bugungi kunda sohada tendensiyani belgilab beruvchi davlatlardir. U yerda mediatsiya keyslari soni ko‘p hollarda sud ishlari bilan teng yoki undan ham ortiq. Biz xorijiy hamkasblarimiz bilan doimiy bilim va ma’lumot almashuvini yo‘lga qo‘yganmiz, ular ta’lim jarayoniga faol jalb etilgan, ko‘p jabhada qiymatli texnik yordam ko‘rsatadi, standartlarni joriy etishda ko‘maklashadi. Biz ham chetga borib, o‘rganamiz, tizimlarni tahlil qilamiz va eng yaxshi tajribalarni o‘zlashtirishga intilamiz.

O‘zbekiston esa jadal rivojlanmoqda — va ayrim yo‘nalishlarda o‘zi ham namuna sifatida tan olinayotgani quvonarli.

Va nihoyat, mediator sifatida sizning orzungiz nimadan iborat?

Bu ko‘proq orzu emas, balki intilish, O‘zbekistonda har bir inson «mediatsiya» so‘zini bilishi, har holda «meditatsiya» bilan adashtirilmasligi va nizoli vaziyatda «sudga borish kerak» demay, «keling, tinch yo‘l bilan hal qilaylik», deydigan irodani shakllantirishimiz kerak. Mediatsiya nafaqat nizolarni hal etish usuli, balki kundalik muloqot madaniyatimiz va pirovardida esa jonajon vatanimiz taraqqiyot yo‘lining muhim qismidir.

Ta’sirlandim. Barchamizga chin dildan muvaffaqiyat tilaymiz.

Darvoqe, bir narsani ta’kidlashni istardim. Aslida mediatsiya – nizolarni muqobil yo‘l bilan hal qilishning muhim vositasi bo‘lsa-da, ammo yagona usul emas. Sohada boshqa ko‘plab farqli mexanizmlar ham mavjud: arbitraj, hakamlik sudi, apellyatsiya kengashlari va boshqalar. Masalan, arbitraj odatda xalqaro tijoriy va boshqa xususiy masaladagi nizolarda samarali qo‘llanadi. Unda taraflar oldindan kelishib, nizoni mustaqil arbitraj institutiga topshirishadi. Hakamlik sudi esa, o‘z navbatida, nodavlat sudlov tizimi o‘laroq nizo yuzasidan yakuniy va huquqiy kuchga ega qaror chiqarish imkoniyatini beradi. Farq shundaki, arbitraj va hakamlik sudlarida qarorni arbitr yoki sudya qabul qiladi. Mediatsiyada esa taraflar o‘zlari murosa orqali kelishuvga erishadi. Shuning uchun mediatsiya har qanday nizoni hal etish usuli o‘rnini bosadigan vosita emas, balki keng qamrovli tizimining bir qismi xolos. Vaziyatdan kelib chiqib, taraflar nizoga nisbatan istalgan usulni tatbiq etishlari mumkin. Shu boisdan markazimiz huzurida doimiy faoliyat yuritadigan Hakamlik sudi tashkil etdik. Endilikda Xalqaro tijorat arbitraj sudi faoliyatini yo‘lga qo‘yishni rejalashtirganmiz. Bu yo‘nalishlarni rivojlantirishni ham maqsad qilganmiz. Keling, bu haqda keyingi suhbatda to‘xtalamiz.

Shohrux Majidzoda suhbatlashdi