«Bosman ishi» futbolda nimani o‘zgartirdi?

Zamonaviy futbol yigirma yil oldingisidan keskin farq qiladi. Nafaqat o‘yinning umumiy ko‘rinishi yoki taktika va tezlik borasida, balki transferlarning ko‘rinishi, jamoalarning imiji borasida ham. Masalan, 20 yil oldin «galaktikos»lar bo‘lmagan, aqldan ozdiruvchi transfer summalari ham.

Bu holat ko‘pchilikni tashvishga solmoqda. Lekin endi kech, 1995 yilda ko‘rilgan «Bosman ishi» ulkan kemani hech kimga noma'lum yo‘nalishga qo‘yib yuborgan va uni tartibga solish hech qanday qo‘mondonning qo‘lidan kelmaydi.

«Bosman ishi» futbol sohasining ikkita asosiy qoidasiga zarba berdi va futbol rivojini umuman boshqa yo‘nalishga burib yubordi: transfer tizimi va legionerlar limitiga.

O‘sha voqeagacha futbol boshqaruvi ancha mustaqil bo‘lgan va alohida tarmoq sifatida boshqarilardi. FIFA yoki UYeFA kabi tashkilotlar futbol sohasini boshqarishar va ba'zida bu qoidalar aytaylik, Yevropa mehnat huquqi kabi kodekslarga mos kelmasligi ham mumkin bo‘lib qolardi.

Jumladan, Bosmangacha futbolchi klubining ruxsatisiz boshqa jamoadan qo‘nim topa olmasdi. Hatto shartnoma muddati tugagan taqdirda ham avtomatik ravishda erkin agentga aylanmas, klubining uni transfer qilishini kutishga majbur edi. Klub esa futbolchiga xohlagan narxni qo‘yar va uning ustidan to‘la huquqqa ega bo‘lardi.

Shuningdek, barcha davlatlarda legionerlar uchun limit belgilangan va 90-yillar boshlarida klublar faqatgina uch legionerni bir vaqtda maydonga tushira olardi xolos. «Bosman ishi»dan keyin esa har ikki holat Yevropa inson huquqlari qoidalariga mos emasligi tasdiqlandi. Bosman kim edi o‘zi? Keling yaxshisi, o‘sha «Ish»ni eslaylik va bu bizga holatga baho berishimizda yordam beradi.

Jan-Mark Bosman 1964 yilda Belgiyada tug‘ilgan. O‘smirlik paytlarida mamlakat terma jamoasini sardori sifatida maydonga tushgan bo‘lsa-da, keyinchalik, faoliyati u qadar yorqin kechmagan. Xullas 1986 yilda «Standart» klubi uni «Lej»ga sotib yuboradi va futbolchi yangi klubi bilan to‘rt yillik shartnomaga imzo chekadi.

1990 yilda shartnoma muddati tugaydi va moliyaviy tomondan tanazzulga uchrab borayotgan klub Bosmanga yangi shartnoma taklif qiladi. Yangi shartnomaga ko‘ra Bosman oldingisidan ko‘ra to‘rt barobar kam maosh olishga rozi bo‘lishi kerak edi. Tabiiyki, 25 yoshli futbolchi bunga rozi bo‘lmaydi va klub tomonidan 11 743 000 frankka transferga qo‘yiladi.

Bosman o‘zi uchun yaxshigina variant topadi va Fransiyaning ikkinchi divizioni vakili «Dyunkerk» klubi bilan kelishadi, ammo bunga «Lej» ham rozilik berishi kerak edi. «Lej» avvaliga 4.8 millionga futbolchini sotishga rozi bo‘ladi, hammasi hal bo‘lgandek edi, faqatgina Belgiya klubi barcha hujjatlarni Fransiya futbol federatsiyasiga taqdim etishi kerak edi xolos. Negadir «Lej» fikrini o‘zgartiradi va o‘rtamiyona klub to‘lay olmaydigan darajada katta transfer narxini talab qiladi. Bosman klubiga qaytishga rozi bo‘ladi va u «Lej» bilan yangi shartnomaga imzo chekishi yoki navbatdagi xaridorni kutib o‘tirishga majbur edi.

Uning zamondoshlari shunlay qilishardi ham, ammo Bosman boshqa yo‘ldan boradi va o‘z huquqini himoya qilish orqali futbolda inqilob qilishga muvaffaq bo‘ladi.

19 asr boshlarida yashab o‘tgan ingliz iqtisodchisi David Rekardo iqtisodiyotda solishtiruv imkoniyatlari teoriyasini yaratgan va davlatlararo savdo ichki savdodan ko‘ra har tomonlama qulay va foydali ekanligini isbotlagan edi.

Aynan mana shu tamoyil keyinchalik Yevropa Ittifoqining tashkil etilishida, a'zo mamlakatlar o‘rtasida insonlar, tovarlar va xizmatlarning erkin harakatlanishiga sharoit yaratilishida asosiy rolni bajargandi. Ammo yuqorida aytib o‘tilgandek, sport, xususan, futbol iqtisodiy qonunlar chegarasidan chiqb ketgandi.

«Bosman ishi»ni ko‘rib chiqqan huquqshunoslar futbol ham Yevropada biznes sohasiga kirganligi va aynan Yevropa Ittifoqi savdo qonunlari muvofiq amalga oshirilishi lozimligi haqida xulosaga kelishdi. Bundan kelib chiqib, Bosman va Yevropa Ittifoqidagi boshqa futbolchilar Yevropa Ittifoqi kelishuvining 39-bandiga asosan Ittifoq bo‘ylab «erkin harakatlanish va mehnat qilish huquqi»ga ega bo‘ldi. Aynan mana shu bandga muvofiq bir davlatdan ikkinchi davlatga o‘ynash uchun (mehnat qilish uchun) borgan futbolchi legioner hisoblanmadi va o‘sha davlat vakillari bilan teng huquqqa ega bo‘ldi. 1996 yilda UYeFA bu qoidaning faqat Ittifoqqa a'zo 15ta davlatda qo‘llash qiyinchilik tug‘dirishini e'tiborga oldi va barcha 49ta davlat uchun «Bosman qoidasi»ni joriy qildi. O‘z-o‘zidan FIFA ham bu qarorni tan olishga majbur bo‘ldi.              

Bu esa ayniqsa futbolchilarni tayyorlab sotadigan klublar uchun katta zarba bo‘ldi. Yangi qoidaga ko‘ra, klublarning asosiy boyliklari sanalgan futbolchilar hatto tekinga ham boshqa klubga o‘tib ketish ehtimoli bor. FIFA tomonidan 23 yoshga to‘lmagan futbolchining erkin agentga aylanishi natijasida klubga to‘lanadigan kompensatsiya summalari, oldingi qoida bo‘yicha qo‘lga kiritilishi mumkin bo‘lgan summalardan sezilarli darajada oz.

Endilikda futbolchilar o‘z talablarini bemalol qo‘ya boshlashdi, ular yangi shartnomaga imzo qo‘yishdan voz kechishlari mumkin va boshqa superklublar bu holatdan foydalanib qolishadi hamda futbolchiga katta va'dalar va sharoitlar taqdim etib, butunlay tekin narxga qo‘lga kiritish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Natijada, moliyaviy tomondan yaxshi imkoniyatga ega bo‘lgan klublar iste'dodli ftubolchilarni osonlik bilan qo‘lga kirita boshladi. Legionerlar limitining yo‘qolishi esa ularga yanada ko‘proq imkoniyat ochdi, endi skautlar Yevropa bo‘ylab izg‘ishmoqda va iste'dodli futbolchini arzimagan pulga klubidan sotib olishmoqda.

Yevropa maydonlarida klublarning kuchlari tenglashib borayotgandek tasavvur uyg‘otayotgan bo‘lsa-da, aslida unday emas. Tarkib, moliya, tashkiliy, umuman har jihatdan grandlar paydo bo‘lmoqda va boshqalar ularga yaqinlasha olishmaydi.

Ilgari «Styaua», «Benfika», «Ayaks», «Sparta», «Tsrvena Zvezda» kabi klublar mahalliy iste'dodlar evaziga yaxshigina natija ko‘rsatishgan bo‘lishsa, hozirda buni tasavvur qilish ham qiyin. Bu klublar «MYu» yoki «Real» saviyasidagi futbolchini uzoq vaqt tarkibida ushlab turishga qodir emas.

Fransiyaning o‘rtamiyonasi «Oser»ni mamlakat chempioniga aylantirgan taniqli murabbiy Gi Ru shunday degandi:

«Har bir buyuk klub hozirgi holati uchun Bosmanga xaykal qo‘yishi kerak».

Ammo hech kim unga minnatdorchilik bildirmoqchi emas. Tanganing boshqa tomoni ham bor. Futbol va iqtisodning chambarchas bog‘lanishi natijasida yirik klublar ham moliyaviy tarafdan zarar ko‘rgan bo‘lishlari mumkin. Ushbu klublar ishtahasi ochilib ketgan futbolchilar qurboniga aylandi. Eng yetakchi futbolchilarini tarkibida ushlab turish uchun klublar ularning barcha injiqliklari-yu talablarini bajarishga, bir necha yil oldin aql doirasiga sig‘magan maoshlarni to‘lashga majbur. O‘sha paytda kimdir, «Bosman ishi»dan keyingi tongda minglab futbolchilar millioner sifatida uyg‘ondilar», deb yozgandi.

Legionerlar limiti yosh futbolchilarni tayyorlash sohasiga ham kata ta'sir ko‘rsatdi. Yevropaning katta klublari futbol maktablari uchun juda katta pullarni ajratmoqda va shuningdek, ular o‘z e'tiborlarini faqat ichki kadrlarga emas, butun dunyoga qaratmoqda. Natijada, jahon iqtisodiyotida amal qiladigan arzon ish kuchi harakatlanishi futbolda ham kuzatilmoqda. So‘nggi yillarda Yevropa maydonlarida Afrika va Amerika qit'asi vakillarining ko‘payib borganining asosiy sabablaridan biri mana shu yerda yotgani sir emas.

Xullas, futbol bevosita futbol tashkilotlari nazoratidan chiqib ketib ulgurdi va FIFA va UYeFA nima qilib bo‘lsa ham futbolga 90-yillardagi o‘z hokimiyatlarini o‘rnatishga harakat qilmoqda. Endi kech emasmikin? Yevropa Ittifoqi futbolchilar huquqlarini oshirishda davom etmoqda, jumladan ularga istalgan paytda klubni almashtirish imkoniyatini berilishiga ham sal qoldi. Bunga tish-tirnog‘i bilan qarshi chiqqan UYeFA niyatiga yetdi, ammo «Uebster ishi» otlig‘ yana bir chekinishga majbur bo‘ldi. Ya'ni, 2006 yil sentabrida shotlandiyalik himoyachi Endi Uebster shartnoma muddati tugamasdan klubni ixtiyoriy tark etgan birinchi futbolchiga aylandi. U FIFAning futbolchi huquqlari haqidagi qoidasining 17-bandidan foydalandi va o‘z transferini klubdan sotib oldi. Qoidaga ko‘ra, agar futbolchi o‘zining 28 yoshigacha biror klub bilan uzoq muddatli shartnoma tuzsa, uch yildan so‘ng o‘z transferini sotib olish huquqiga ega. Uebster «Uigan» klubiga yo‘l oldi, yetakchi futbolchisi uchun 5 million funt transfer summasi talab qilishga haqqi bo‘lgan «Harts» 250 ming funt kompentsiyaga rozi bo‘lishga majbur bo‘ldi.

Legionerlar limiti klublar miqyosida ham mamlakat futbolini imijini namoyish qilishda yordam bergan bo‘lsa, hozirda yuz foiz legionerlar hisobiga to‘ldirilgan klublarni uchratishimiz mumkin. «Arsenal» o‘yiniga qarab ingliz futboliga yaqin jihatni topish mushkul, nari borsa o‘yinlar orqali shakllangan shiddat va tezlikni topamiz xolos. Italiya sharafini himoya qiladigan «Inter» ko‘pgina uchrashuvlarda birorta italiyalikni ham maydonga tushirmaydi. Bu esa o‘z navbatida o‘sha mamlakat terma jamoasiga ham, mahalliy futbolchilarning o‘sishiga ham salbiy ta'sir ko‘rsatmay qolmaydi.

Bir paytlar «Arsenal» – «Liverpul» uchrashuvini stadionda kuzatgan Angliya terma jamoasi bosh murabbiy Sven Goran Eriksson o‘sha uchrashuvda atigi bitta (Karrager) ingliz maydonga tushganligini va bu hol nihoyatda tashvishlanarli ekanligini aytib o‘tgandi.  

Buni his qilgan milliy federatsiyalar ham imkoni boricha kurashishga harakat qilmoqda. Ispaniya futbol federatsiyasi mahalliy yosh futbolchilar bilan shartnoma tuzishga ruxsat berdi. Esingizda bo‘lsa, aynan mana shu muammo tufayli «Barselona» Fabregasdan ayrilgandi. Angliya qoidalariga ko‘ra futbolchiga uzoq muddatli shartnoma taklif qilgan «Arsenal» osonlik bilan futbolchini qo‘lga kiritgandi. Angliya Premer ligasi esa har bir klub uchrashuvga taqdim etadigan ruyxatda mahalliy futbolchi bo‘lishi shartligini belgilab qo‘ydi. Bu esa yosh ingliz futbolchilari narxi sun'iy ravishda oshishiga olib keldi.

Blatter futboldagi «milliylik»ni himoya qilish maqsadida «6+5» loyihasini ilgari surgandi. Bu loyihaga ko‘ra, 2012/13 yilgi futbol mavsumidan boshlab har bir klub maydonga o‘zi sharafini himoya qiladigan mamlakatning 6 futbolchisini maydonga tushirishga majbur edi. FIFA tashabbusi bilan YeI bu loyihani tahlil qildi va «millatchilik» deb baholab, YeI qoidalariga zid deb ta'kidladi.

«Bunday holatda mahalliy futbolchilar oltinga teng baholanadi, - deydi «6+5» loyihasiga o‘z fikrini bildirar ekan Bosman, - natijada ularning moliyaviy talablari keskin oshib ketadi. O‘z navbatida, kichik futbol davlatlari o‘z futbolchilarini hozirgidek osonlik bilan sota olmaydi va bu ular uchun katta moliyaviy yo‘qotish bo‘ladi. Misol uchun, «Standart» o‘zining yetakchi o‘yinchisi Marvon Fellaynini «Everton»ga 18 millionga sotdi va shu summa jamoaning yillik byudjyetini ta'minladi. Xo‘sh, agar legionerlar limiti joriy qilinsa, «Everton» bu futbolchini buncha katta narxga sotib olarmidi? Bundan tashqari, Belgiya aholisi 10 millionni tashkil qiladi, agar legionerlar limiti amal qilsa, mamlakat futbolida kadrlar yetishmovchiligi bo‘lishi muqarrar. Futbol birinchi navbatda kasb va futbolchi xohlagan paytda boshqa ishchilar kabi chegarani bosib o‘tishi va istagan joyida ishlashi mumkin.

Xullas 21 yil muqaddam «Bosman ishi»dan so‘ng xumdan chiqarib yuborilgan jinni yana qaytarish umuman imkonsiz. Chunki oradan vaqt o‘tdi va tizim o‘z yo‘nalishiga tushib oldi. Buni qandaydir qarorlar va qoidalar asosida boshqarishga urinish yana boshqa xatolarni keltirib chiqarishi va umuman kutilmagan tarafdan muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. 1995 yilda aynan kichik klublarning ziyoniga xizmat qilgan «Bosman ishi» hozirda bekor qilinsa, bundan jabr ko‘radigan ham yana o‘sha kichik klublar bo‘ladi. Qizig‘-a? «Hayot go‘zal. Qaysi tarafga bursang ham» deyilardi bir reklamada. Shunaqa ekan-da. Nima bo‘lsayam kaltak bechora kambag‘alning boshida sinaverarkan.

Qahramon Aslanov