Jamiyat, adabiyot, xususan, o‘zbek adabiyoti, uning tahlillari yuzasidan qator suhbatlar uyushtirib, o‘quvchilar e'tiboriga havola etib kelayotgan Kun.uz’ning navbatdagi suhbatdoshi o‘zbek adabiyotining taniqli vakillaridan biri, adib Murod Muhammad Do‘st bo‘ldi.
Adib bilan suhbatimiz o‘zbek adabiyotining kechasi va buguni, adabiyotimizning qo‘shni xalqlar adabiyoti bilan aloqalari, jamiyatdagi muammolar xususida bordi.
- Murod aka, yozuvchi ruhiyatida sodir bo‘layotganlari hech qachon boshqa kasb egasi ruhiyatida yuz bermaydi. Lekin gohida “Yozuvchi nimaga kerak o‘zi?” degan savollar qulog‘imizga chalinadi. Biz turli kasb egalarining jamiyatda nega kerakligini aniq bilamiz. Quruvchi uy quradi, shifokor insonlarni davolaydi va h.k. Shundaylar borki, yozuvchining jamiyatga kerakligi haqida gapiradi, lekin nega kerakligini isbotlab berolmaydi. Sizning fikringiz qanday shu masalada? Keling, suhbatimizni shu savol bilan boshlasak: yozuvchi nega kerak?
- Avval savolning birinchi bandiga javob berishga harakat qilaman. Ayonki, hamma odamlar ham dunyoni birday yaxshi idrok qilolmaydi. Yozuvchilikka daxli bo‘lmagan odam ham dunyoni juda chuqur, shoirona idrok qilishi mumkin. O‘rtadagi farq shundaki, yozuvchi yoki shoir, yoki rassom, yoki aktyor va yoinki rejissyor o‘sha o‘zi his etgan tuyg‘ularni qog‘ozda, matoda yoki ekranda yaxshiroq ifoda eta oladi. Bu – birinchidan. Adabiyotning kerak yoki nokerak ekanini til bilan bog‘lab tushuntirsa bo‘ladi. Tilsiz adabiyot yo‘q, adabiyotsiz til yo‘q. Tilsiz millat ham yo‘q. Til odamlarni millat qilib birlashtiradi. Adabiyot bir tilda so‘zlashadigan odamlar, millat o‘zini tanib olishiga xizmat qiladi. Sartarosh soch qirtishlash uchun, sovchi kelin topish uchun kerak, degan gaplarni adabiyotga, san'atga, ya'niki nedir utilitar tushuncha, shunchaki naf tushunchasi bilan yondoshib bo‘lmaydi.
- Mana shu turkum doirasida ko‘pchilik ziyolilar bilan suhbatlar qilamiz va bu borada o‘quvchilar, tomoshabinlar o‘z fikrlarini bildirishadi. Fikrlardan shu narsani sezish mumkinki, ularni ko‘proq qiziqtiradigan bir jihat bor: Siyosat. Ular adabiyot haqidagi suhbatlardan ham siyosiy mavzudagi fikrlarni kutishadi, ya'ni yozuvchini siyosatga ham tishi o‘tishi kerak deb hisoblashadi. Bu masalaga qanday qaraysiz? Yozuvchining siyosiy mas'uliyati nimadan iborat?
Savolning davomi sifatida, mustaqillikning dastlabki yillarida ijodkorlarning siyosatda ham faol bo‘lganini ko‘ramiz, Siz, Usmon Azim, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Xurshid Davron, Ahmad A'zam...
Xo‘sh, bu ijodkorlar siyosatga aralashmaganda adabiyotimiz nimalar yutishi mumkin edi va yoki ularning aralashuvi bilan siyosatimiz nimalar yutdi, deb hisoblaysiz?
- Istiqlolning dastlabki yillari jamiyatda ko‘tarinki bir ruh hukm surardi. Rost gapni baralla aytish mumkin edi. O‘shal zamonda erinmagan odamning hammasi siyosatchi edi, deb aytsam lof bo‘lar, lekin siyosatga qiziquvchilarning adadi juda ko‘p edi. Jumladan, yozuvchilar, olimlar ham jamiyatning o‘sha muvaqqat ochiqlik shavqiga berilib, ko‘ngillarida nedir ijtimoiy faoliyatga moyillik sezdilar.
To‘g‘risi, men kim yutdi va kim yutqizdi, degan savolga avval ham nedir suhbatda javob berganman. Bugun yana takrorlab aytamanki, shoir-u yozuvchilarning siyosatga aralashganidan adabiyot yutqizdi. Siyosat hech narsa yutqizgani yo‘q, aksincha – yutdi. Abdulla Oripov yoki Erkin Vohidovlarning millionlab muxlislari bor edi. Shu sabab, ularning nomlari siyosiy bozordagi nedir ehtiyoj tufayli qisqa vaqt ichida bayroq etib ko‘tarildi, keyinroq, yangi bayroqlar topilgach, yana pastga tushirib qo‘yildi. Bor-yo‘g‘i shu. Ehtiyoj tugaganini Erkin Vohidov oldinroq tushundi va sekin chetga chiqdi, Abdulla Oripovning tushunishi qiyinroq bo‘ldi, lekin u ham umri adog‘ida tushunib yetdi, alamli haqiqatlarga yo‘g‘rilgan yaxshi she'rlar bitdi.
Umuman, adabiyot ahli bilan siyosat ahlining o‘ylash tarzi bir-biriga mos kelmaydi. Buni yaxshiroq anglash uchun siyosatga ozgina aralashib ko‘rish kerak. Shoir yoki yozuvchi umr bo‘yi ko‘ngliga mahram izlab yashaydi (“Ki nogah ul quyosh sirrin desam ul ham emas mahram”- Alisher Navoiy). Siyosatda esa mahramlik – yasoq tushuncha, yot tushuncha. Siyosatda lutf ko‘p, lekin do‘st yo‘q. Do‘stlik – kamyob va bebaho davlat, lutf esa juda arzon, to‘yda kelin-kuyov ustidan sochiladigan qand-qurs kabi mo‘l, o‘ng-u so‘lga ayamay sochiladi - terib olishga ulgurganning boshi osmonda, ulgurmaganning armoni cheksiz. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, siyosat yozuvchi yoki shoirning yoinki olimning ishi emas. Eng yorqin misolni Asqar Akayev – Qirg‘izistonning sobiq Prezidenti misolida ko‘rish mumkin. Akayev – katta olim edi, lekin siyosatda omadi chopmadi. Aslida yozuvchi Chingiz Aytmatov tayyor Prezident edi, lekin u juda aqlli ish tutdi, yuksak lavozimdan o‘zi bilib voz kechdi. Takror aytaman: siyosat sening ishing emasligini bilish uchun ham siyosatning bir chekkasiga aralashib ko‘rish kerak.
- Murod aka, xozirgacha ijodingizning cho‘qqisi hisoblanuvchi “Lolazor” romani va uning yozilishi bo‘yicha o‘quvchilarning juda ko‘p fikrlarini eshitamiz. Bugun shaxsan o‘zingizdan so‘ramoqchi edim, asar yozilishiga qanday omillar sabab bo‘lgan. Asl maqsad nima edi sizda mazkur asarni yozishdan?
- Boshda ikkitagina jumla bor ediki, biri – “Osmon mezonlardan yiltirab yotar edi”, unisi – “Alar bir-birini ko‘z yoshlariga burkanib suydilar.” Roman birinchi jumladan boshlandi, ikkinchi jumla o‘rtaroqqa borib qo‘shildi. Voqealar tafsirini boshlaganingdan keyin naryog‘i o‘zi tizilib ketaverar ekan. Birga o‘sib-ungan do‘stning taqdirini yigitlik chog‘idan boshlab to ularning umri adog‘iga qadar tasvirlash niyati bor edi. Menda boshqa bir niyat – bir oila vakillarining ikki-uch asrlik hayotini yozishdek amalga oshmagan orzu ham bo‘lardi. “Lolazor”da vazifa osonroq edi - birgina avlod taqdiri. Rosti, nega va nima uchun yozganimni hozirgacha tuzuk-quruq tushuntirib berolmayman. Tanqidchilar tushuntirib berishga usta. Ularning fikrlarini o‘qiganda nima uchun yozganimni anglaganday ham bo‘laman. Lekin ayni zamonda bilamanki, kitob degani muayyan maqsad yoki g‘oya tufayli emas, ko‘proq yozish shavqi ta'sirida bitiladi.
- "Lolazor"da uch xil roviyni kuzatish mumkin: Saidqul Mardon, Nazar Yaxshiboyev va qisman muallif. Saidqul Mardonni yozuvchi qalbi deyish mumkinmi? Negaki, oshnoning ham Nazar Yaxshiboyevning ham ko‘pchilikka ma'lum bo‘lmagan, ko‘ngildagi gaplari u orqali ba'zan dialog ko‘rinishida, ba'zan rivoya tarzida ayon bo‘ladi.
- O‘sha paytlarda sotsialistik realizm degan ta'limot ustunlik qilardiki, har bir asarda jilla qursa bittadan ijobiy qahramon bo‘lmog‘i shart edi. Saidqul Mardon deganimizda zikr etilmish talablarga mos ish tutmoq niyati ham seziladi. Albatta, bu qahramon mexanik tarzda paydo bo‘lmagan, uning ham o‘z tarixi va o‘z taqdiri bor. Lekin bilamanki, Saidqul Mardon – kuchsiz odam. Roman qahramonlari ichida Yaxshiboyev kuchliroq va aqlliroq. O‘ngmagan taqdirlar, inson bilan hokimiyat, ijodkor bilan hokimiyat munosabatlari, alal-oqibatda – yana o‘sha siyosat. Siyosat odamni buzishi tayin. Siyosatda, boya aytganimizdek, do‘st bo‘lmaydi. Odamlar muayyan manfaat yoki maqsadlar atrofida, bitta dastur atrofida birlashmog‘i mumkin. Keyin, niyat amalga oshgach, yana tarqalib ketishadi. Ba'zilar nolib yuradiki, avval hukumatga kerak edik, endi kerak bo‘lmay qoldik. Aslida nolishga o‘rin yo‘q. Mard bo‘lish kerak. Mansab – o‘ta muvaqqat narsa. Shartnomaga o‘xshaydi, muddati tugadimi – darrov bekor qilinadi. Siyosatda muammolar, maqsadlar, dasturlar tez-tez o‘zgarib turadi. Kun tartibi o‘zgargan mahal boshqa ijrochilarga, boshqa, yangilangan komandaga ehtiyoj tug‘iladi. Bunga aslo ajablanmaslik kerak.
Ijodkor bilan hokimiyat orasidagi munosabatlarni o‘rganish, tadqiq etish niyati hali ham ko‘nglimni tark etgan emas. Mavzu fikr-u shuurimda hamon davom etyapti.
- Jamiyatimizda mustaqillik yillarida og‘riqli masalaga aylangan bir mavzu borki, bu chet davlatlarga ishlash uchun chiqib ketgan yurtdoshlar masalasi. Mazkur masala bo‘yicha Prezident Mirziyoyev ham o‘z fikrlarini bildirgan va unda «Men aybdorlik hissini tuyaman» degandi. Bugungi o‘zbek adabiyotida gastarbayterlar hayoti, ularning ma'naviyati masalasi aks etishi kerakmi? Chunki, hozirda O‘zbekistondan tashqarida bo‘lgan vatandoshlarimiz ham juda ko‘pchilikni tashkil qiladi.
- Men bu mavzuni ko‘p o‘ylaganman. Yanglishmasam, rejissyor Yusuf Roziqov “Gastarbayter” degan kino ham olgan. Afsuski, men filmni ko‘rganim yo‘q.
Chetga ketgan o‘zbek mehnatchilari taqdiriga ham iqtisodiy, ham siyosiy masala sifatida qaralayotgani mutlaqo tabiiy.
“Gastarbayter” so‘zining ma'nosi – ishchi mehmon, ishlashga kelgan mehmon. O‘tgan asrning 60-70-yillarida, Germaniya jadal rivojlanish bosqichiga o‘tgan mahal, ishga yaroqli erkaklarning aksari qismi urushda o‘lib ketgani sababli, mamlakatga chetdan kelib mehnat qilgan turk, yunon va boshqa millat vakillariga nisbatan xushfe'l kansler Konrad Adenauer ayni chiroyli atamani ishlatgan. Migrantlar nemislar yurtiga oilasi bilan ko‘chib kelib ishlagan. Adenauer hukumati dastlab ularni yil osha rotatsiya qilishni mo‘ljallagan, lekin ish beruvchilar, bularni almashlash shart emas, mehmon-ishchini oilasi bilan yurtiga qaytarib, o‘rniga yangi mehmon-ishchini oilasi bilan olib kelish juda qimmatga tushadi, degan e'tirozlari inobatga olingan-u migrantlarning birinchi oqimi Germaniyada muqim qolib ketgan. Bugungi kunda Olmoniyaning yashayotgan 4 milliondan oshiq turklar o‘sha dastlabki oqim vakillarining zuryodlardir.
Afsuski, zamonlar o‘tib, bu so‘z rus tilida haqoratomuz ohang kasb etgani butunlay boshqa masala.
Migratsiya jarayoni qadimdan bor. Ya'ni qaydaki ishga yaxshiroq haq to‘lansa, ishchi kuchi o‘sha tarafga og‘adi. Migrant o‘sha joyda tuzukroq pul topib, mo‘may bir qismini uzoqdagi oilasiga jo‘natadi.
Migratsiyani to‘xtatib bo‘lmaydi. BMT hisobiga ko‘ra, 2017 yilda dunyoda 273 millionta xalqaro migrant bor edi. Bugun yanada ko‘paygan bo‘lishi shubhasiz.
Dunyoda o‘nlab million hind, xitoy va boshqa millat migrantlari bor.
Endi muammo ildiziga - O‘zbekistondagi demografik jarayonlarga jiddiyroq nazar tashlaylik. 1960 yilda mamlakatimizda 8,5 million kishi yashardi. 1990 yilga kelib bu raqam 20,5 millionga yetdi. Bugun mamlakat aholisi 32 million kishini tashkil etadi. Taqriban 60 yil ichida qariyb 4 barobar o‘sdi! Shuncha odamni boqish va ish bilan ta'minlash uchun mamlakatning amaldagi resursi yetmaydi. Alamli haqiqat, lekin muammoga real qarash kerak. Hozir ko‘pchilik migrantlar Rossiyada yuribdi. Yaqinda o‘qib qoldim, Isroilda 90 ming atrofida mehnat migranti bo‘lib, ularning 12 foizini o‘zbeklar tashkil etar ekan. Rosti, juda xursand bo‘ldim. Chunki yahudiylar ularga yaxshiroq haq to‘laydi, “gastarbayter” deb kamsitmaydi.
Nima qilishimiz kerak? Avvalo, ishga ketayotgan migrantlar oqimining yo‘nalishlarini ko‘paytirish lozim. Toki ular faqat Rossiyada millionlab to‘planib qolmasin. Ishchi kuchiga muhtoj boshqa bozorlarni topishimiz kerak.
Ko‘pincha O‘zbekistonni Qozog‘iston bilan taqqoslab, ana, ular ancha oldinlab ketdi, qozoqlarda migrant yo‘q, deb noliymiz. 1960 yilda qancha bo‘lganini bilmayman, lekin 1990 yilda Qozog‘istonda 16,5 million kishi yashardi. Bugun-chi? Bugun ularning soni 18,5 millionga yetdi. O‘sish bor-yo‘g‘i – 2 million kishi. Bizda esa bu orada aholi soni 11,5 millionga o‘sdi. Bu – haqiqiy demografik portlash emasmi?. Qozog‘istonda ham, O‘zbekistonda ham o‘ziga yarasha iqtisodiy resurslar bor. Lekin bizda, aholi soni yuksak sur'atda oshib borayotgan zamonda, bu resurslarni to‘liq ishga solish va uning bir qismini ijtimoiy himoyaga safarbar etish qiyin kechishi tabiiy hol edi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida avtomobil sanoatiga, neft va gaz sanoatiga asosiy e'tibor qaratildi. Shu sohalar sanoatning boshqa turlarini ham ortidan tortib ketadi, deb o‘yladik. Ammo o‘ylaganimizday bo‘lib chiqmadi. Hammo balo shundaki, biz agrar mamlakat degan tushunchadan qochdik. Deylik, Hindiston – qoloq agrar mamlakat, Bangladesh – qoloq agrar mamlakat, degan shtamplarga ishonib, aslida dehqonchilik yurtimiz rivojida asosiy omillardan biri ekanini vaqtida anglay olmadik. Yuksak texnologiyalarga tayangan agrar mamlakat bo‘lish sharaf ekanini, ming taassufki, ancha kechikib tushundik. Tushundik va nihoyat xatolarni tuzatishga kirishdik.
Yoki turistik potensialimizni olib qaraylik. Jo‘n, ya'ni ma'rifiy turizm, diniy turizm, ekoturizm, etnoturizm va hokazolardan iborat buyuk bir potensialimiz bor. Nadomatkim, bu sohaning ham boshi muammodan chiqmayapti. Sirtdan qaraganda, turistik infrastruktura jonlangani yaqqol seziladi. Lekin mehmonlar soni hali juda oz, ularning oqimi keskin ko‘payishiga havo yo‘llarining monopoliya ekani oshkora xalal beryapti. Ko‘zga surtgan aviakompaniyamiz patta narxini oshirish bilan ovora. Boshqa kompaniyalarning, xususan, loukosterlarning bozorga kirishiga tish-tirnog‘i bilan qarshi. Bu tarzda uzoqqa borib bo‘lmaydi. Ahvol shu darajaga yetdiki, odamlar monopolistning turli nayranglarga ko‘ndalang qo‘yib, shundoq biqinimizda joylashgan Chimkentga borib, o‘sha joydan uchib ketayapti. Va, tabiiyki, yana Chimkent orqali uyga qaytyapti.
Agrar sohaning imkoniyati yanada kengroq. Yaqinda bittasi, Yaponiyada 100 gramm gilosni 1000 yyenaga, ya'niki taxminan 9-10 dollarga sotib oldim, deb aytib qoldi. O‘zbekistonning meva-chevasiga teng mahsulot dunyoda yo‘q. Lekin mevalarni o‘z vaqtida, ayni pishib shiraga to‘lgan paytida chetga sotishni eplay olyapmizmi? Biz yillar davomida faqat paxta sotganmiz. Paxta bozorini o‘zbekdan yaxshiroq biladigan yo‘q. Lekin bog‘ va poliz ne'matlarini sotishda tajribamiz yetarlimi? Bir-ikki vagon yoki “tir”ga meva-cheva ortib, chegaradan o‘tgan zahoti moliga qozoq qardoshlarimizning yorlig‘u brendini yopishtirib (negaki, solig‘i kamroq!) Rossiya taraflarda sotib kelayotgan uddaburon vatandoshlarimiz bor, lekin mamlakat miqyosida meva hamda poliz eksporti nomenklaturasini o‘rganish tizimi hali to‘la-to‘kis shakllanmagan.
Xayriyatki, keyingi paytlarda Qishloq xo‘jaligi vazirligi bu borada maxsus axborot banki tuzayotir, degan xabar orqavarotdan bo‘lsa-da quloqqa chalinyapti. Qaysi bozor hali bo‘sh turibdi, hajmi kattaroq, lekin allaqachon boshqalar band etib ulgurgan bozorlarda kim bilan raqobat qilamiz va ularni qanday yengishimiz mumkin, ularning zaif joyi nimada, bizning mevamiz boshqalarnikidan afzal ekanini isbotlash, eksportga yuboriladigan meva va poliz mahsulotlari uchun yagona sifat standartlarini qat'iy joriy qilish – bu kabi muammolarni tezroq qanchalik tez yechilsa, el-u yurtimiz uchun shunchalar yaxshi.
Birgina misol. Gollandiya gul, xususan, lola eksporti bilan shug‘ullanadi. Qaysi rangdagi lola qaysi dalada va qay muddatda ochilishi, qaysi kuni, qancha miqdorda qay bir mamlakatga yuk samolyotida olib ketilishi bir yil oldin reja qilinadi va bu reja aniq bajariladi. Biz ham shunday ishlashimiz mumkin-ku?
Resurslar ko‘p. Xudo xohlasa, ular albatta ishga tushadi. Ayni zamonda migratsiyaga ham qarshilik qilmaslik kerak. Migratsiya mamlakatga mablag‘ keltiradi. Deylik, hind migrantlari o‘z vataniga har yili 72 milliard dollar yuboradi. Bizning migrantlardan ham 5-6 milliard yiliga kelib tushadi. Bu - bevosita aholi cho‘ntagiga kirayotgan va jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlab turgan halol pul. Migrantlarning ish sharoiti va ularning ijtimoiy himoyasi xalqaro rasmiy hujjatlar asosida tubdan yaxshilansa, ular bugun o‘rtacha 400 dollar yuborayotgan migrant ertaga 800-1000 dollar yuboradigan bo‘ladi. Oxirgi yillarda rivojlangan mamlakatlarda oilasi bilan ishlab (shunisi – eng muhim!), ota-onasiga oy sayin 1,5-2 ming dollardan yuborayotgan savodli, malakali o‘zbek yoshlari soni sekin-asta ko‘payib borayotganidan quvonish kerak.
Ular balki adabiyotda ham aks etishi kerakdir. E'tibor bersangiz, turklar Germaniyada muqim yashab qolgan migrantlar haqida filmlar suratga oladi. Eronliklar ham chetdagi vatandoshlari taqdiridan so‘z yurituvchi turkum va aksari go‘zal filmlar chiqargan.
Mehnat migratsiyaga yuz tutgan vatandoshlarimiz hayotini adabiyotda aks ettirish masalasini Yozuvchilar uyushmasidan so‘rash kerak. Ular yaxshiroq biladi. Menda bu haqda aniq ma'lumot yo‘q.
Suhbatni to‘liq shaklda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.
Suhbat 21 avgust kuni Toshkent shahri, Chilonzor tumani, Qatortol ko‘chasida joylashgan «Askiya Book cafe»da yozib olindi.
