O‘zbekistonda davlat tashkilotlarida ishlaydigan ayollarga bola parvarishi nafaqasi to‘lanmaydi. Xususiy sektorda band ayollarning esa «dekret puli» ham, bola parvarishi nafaqalari ham ish beruvchining «saxovati»ga bog‘lanib qolgan. Bu – nafaqat ayollarni kamsitish, balki qonunbuzilishi hamdir.
O‘zbekistonda 18–30 yosh oralig‘idagi xotin-qizlarni – ular OTMni tugatganmi-yo‘q, bu ahamiyatsiz – ish beruvchilar unchalik ham xush ko‘rmaydi.
Sababi oddiy: ular yaqin orada farzandli bo‘lsa, baribir homiladorlik va tug‘uruq, undan keyin bola parvarishlash ta'tiliga ketishadi. Bunday xodimga esa homiladorlik va tug‘ish hamda bola parvarishlash ta'tili uchun nafaqa to‘lashga to‘g‘ri keladi. Yana yangi xodim topish masalasi ko‘ndalang bo‘ladi.
Davlat tashkilotlarida ishlaydigan xotin-qizlar uchun budjetdan homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha nafaqa pullari ajratiladi. Lekin xususiy sektorda ishlaydigan xotin-qizlarga «dekret puli» ish beruvchi zimmasiga yuklatilgan. Bu esa xodimga «dekret puli» berish rahbarning insofiga bog‘liq bo‘lib qolishini anglatadi.
Mehnat qonunchiligini yaxshi tushungan va hurmat qilgan rahbarlar homiladorlik va tug‘ish nafaqasini berishdan qizg‘anmaydi, lekin bunday bo‘lmagan ish beruvchilar yo‘q deb hech kim ayta olmaydi.
9 yoshgacha bolalarning 30 foizi kambag‘al oilalarda yashaydi — YUNISEF
YUNISEF 2020 yilda e'lon qilgan hisobotida ta'kidlaydi: onaga nafaqa to‘lash mas'uliyati ish beruvchiga yuklanishi – reproduktiv yoshdagi ayollarni ishga yollashga to‘sqinlik qiladi va nafaqat shu ayollarning, balki umuman yosh oilalarning zaifligini oshiradi.
Xalqaro tashkilot tahlillariga ko‘ra, O‘zbekistonda 9 yoshgacha bo‘lgan bolalarning taxminan 30 foizi va 10 yoshdan 14 yoshgacha bo‘lgan bolalarning 24 foizi aholining eng kambag‘al qatlamlariga mansub oilalarda yashaydi.
Demakki, yosh oilalarda onaning farzand tarbiyasi bilan shug‘ullanishi va bu muddatda daromadsiz qolishi oilaning moddiy jihatiga ham ta'sir qiladi.
Budjet tashkilotlarida «dekret puli» – homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha nafaqa qancha?
Moliya vazirligi taqdim etgan ma'lumotga ko‘ra, 2019 yilda budjet tashkilotlarida davlat budjeti mablag‘lari hisobidan to‘langan homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha nafaqalar bir xodimga o‘rtacha 4,5 million so‘mdan to‘g‘ri kelgan.
Jami 111 513 nafar xodimga 507,9 mlrd so‘m homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha nafaqalar to‘langan.
2020 yilning 10 oyida esa 106 355 nafar xodimga 507,2 mlrd so‘m to‘lab berilgan. Bu yil bir xodimga o‘rtacha 4,8 mln so‘m to‘g‘ri kelgan.
2021 yilda esa homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha nafaqalar to‘lovi uchun 414,207 mlrd so‘m ajratilishi belgilangan.
«Dekret puli» qanday to‘lanadi?
«Davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga ko‘ra:
- budjet tashkilotlari tomonidan – mehnat haqi jamg‘armasiga ajratiladigan budjet mablag‘lari doirasida;
- xo‘jalik yurituvchi sub'yektlar tomonidan – foyda solig‘ini hisoblashda mazkur xarajatlar soliqqa tortiladigan bazadan chiqarib tashlangan holda shaxsiy mablag‘lari hisobidan amalga oshirilishi belgilangan.
Prezidentning 2016 yildagi qaroriga ko‘ra:
- budjet tashkilotlarida ishlovchi xodimga ishlagan kundan boshlab 12 oygacha – tug‘uruq ta'tiliga sarflangan vaqt uchun o‘rtacha oylik ish haqining 75 foizi;
- ishlagan kundan boshlab 12 oydan ortiq – tug‘uruq ta'tiliga sarflangan vaqt uchun oylik ish haqining 100 foizi miqdorida homiladorlik va tug‘uruq uchun nafaqa to‘lanadi.
Ikki xil kamsitish
Muhammadamin Karimjonov, Toshkent davlat yuridik universiteti o‘qituvchisi:
— 2002 yilda qabul qilingan nizomga ko‘ra, budjetdan tashqari tashkilotlarda ishlovchi ayollarga soliqlarni chegirib qolgan holda ish beruvchi hisobidan «dekret puli» to‘lanishi qayd etilgan. Ya'ni «dekret puli» xususiy sektorda ishlayotgan xodimning ishxonasi hisobidan to‘lanishi kerak. Bu esa ish beruvchilar orasida xodimlariga bu pullarni to‘lab bermaydiganlar ham bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Keyingi o‘rinda budjet tashkilotlarida ishlaydigan ayollarga «pul yo‘q»: tug‘uruq nafaqasini olgan davlat budjeti tashkilotlarida ishlovchi xotin-qizlar bola parvarishi pulini olishga haqli emas.
Mehnat qonunchiligiga ko‘ra, ayol homiladorlik va tug‘uruq ta'tilidan so‘ng bola parvarishi ta'tiliga chiqishi mumkin. Biroq bola parvarishi ta'tili uchun budjet tashkilotlarida ishlovchilarga nafaqa to‘lanmaydi.
Bunga taalluqli nizomga ko‘ra, budjetdan tashqari tashkilotlarda ishlayotgan onalarga mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdoriga nisbatan hisoblanib, 470–480 ming so‘m atrofida nafaqa to‘lanadi. Bu – budjetdan tashqari tashkilotlarga taalluqli.
Ochig‘ini aytish kerakki, bu holatlar to‘la kamsitish sifatida baholanadi. Bu – Mehnat kodeksining 6-moddasida aniq qilib yozilgan. Sababi, har ikkala holatda budjet va budjetdan tashqari tashkilotlarda ishlovchi ayollar kamsitilmoqda.
«Dekret puli» masalasida xususiy sektorda ishlovchi ayollar, bola parvarishi nafaqasi masalasida budjet tashkilotlarida ishlovchi ayollar kamsitilmoqda.
Mehnat kodeksi ochiqdan ochiq buzilmoqda
Muhammadamin Karimjonovning qayd etishicha, Mehnat kodeksining 286-moddasiga ko‘ra, «dekret puli» xodimga 100 foiz to‘lanishi kerak. Biroq hozirgi tartibda ishlayotganiga 12 oy bo‘lmagan xodimlarga dekret puli 75 foiz to‘lanishi haqidagi tartib Mehnat kodeksining ochiqdan ochiq buzilishi hisoblanadi.
Tegishli nizom va qarorlarning qonunlarga, kodeksga zid kelayotgani, lekin qonunlarga emas, qaror va nizomlarga tayanib ish ko‘rilayotgani esa qonunbuzilishi hisoblanadi.
Budjet kamsitgan ayollar
Telegram'dagi Bakiroo kanali muallifi, iqtisodchi Otabek Bakirov bu mavzuda shunday yozadi:
— Yangi yil budjetida homiladorlik va tug‘ish nafaqalarini to‘lash bilan bog‘liq xarajatlarga 414,2 mlrd so‘m pul ajratilgan. Lekin bu pullar faqat budjet tashkilotlarda ishlaydigan ayollarga mo‘ljallangan.
Qolgan ayollarga-chi dersiz. Qolganlarga budjetdan pul yo‘q. Aniqrog‘i, ularga dekret puli to‘lash (amalda to‘lamaslik) ish beruvchilarning o‘zlariga yuklab qo‘yilgan.
Yangi zamonda o‘tgan davrning ko‘p og‘riqli muammolariga barham berildi, lekin ayollarga dekret pulini budjet hisobidan qoplash borasida qurumsoqlik va qori-ishkambalik davom etmoqda.
Vazirlik va idoralarni bolalatib tashlagan, sanoqsiz vazirlariga Mercedes, tiyiqsiz hokimlariga Tahoe mindirib qo‘ygan serxarajat davlat ayollarning kelajak avlodni yaratish bilan bog‘liq mehnatga layoqatsizligi paytida qo‘llashga ojizdek go‘yo.
Har bir mas'ul davlat bo‘lajak fuqarolarini dunyoga keltirayotgan o‘z ayollarining haqli nafaqasini o‘z zimmasiga to‘liq olishi kerak.
Ayollarga imtiyozli kredit yo sadaqa kabi ko‘z ko‘rsin yordamlar kerak emas, ularga o‘zlarining haqi – ishlagan vaqtida to‘lagan soliqlari va ish beruvchilari to‘lagan yagona ijtimoiy to‘lovlari hisobiga shakllanadigan dekret pullari qaytarilishi zarur, deydi Bakirov.
«Ko‘rpaga qarab oyoq uzatish deganday..»
Yaqinda bo‘lib o‘tgan Senatning 10-yalpi majlisida senatorlar homiladorlik va tug‘ish nafaqalari bo‘yicha moliya vaziri Temur Ishmetovga savol berdi.
Moliya vaziridan homiladorlik va tug‘uruq nafaqalari uchun budjetdan mablag‘ qay tartibda ajratilishi, xususiy sektordagi xodimlarga bu turdagi nafaqalar uchun budjetdan pul ajratilmasligi haqida so‘raldi.
«Mablag‘ ajratilishidan oldin tegishli tartibda vazirlik va idoralarga so‘rovnomalar beriladi. Moliya vazirligi bu so‘rovnomalarni umumlashtiradi. Ko‘rpaga qarab oyoq uzatish deganday... Hamma yo‘nalishda ham yuqori talab darajasida mablag‘ ajratilmaydi», – deya javob berdi Ishmetov.
Vazir o‘rinbosari Jamshid Abruyevning qayd etishicha, bu masala bo‘yicha ijtimoiy himoya konsepsiyasi ishlab chiqilgan.
«Kelgusida ijtimoiy sug‘urta tizimini joriy etish va bosqichma-bosqich homiladorlik nafaqalarini ish beruvchi emas, ijtimoiy sug‘urta mablag‘lari hisobidan to‘lab berish masalasi ko‘rilmoqda», – dedi Jamshid Abruyev.
Xulosa o‘rnida
Fikrimizcha, ona bo‘lish arafasida turgan qizlar davlat himoyasida ekanini sezishlari lozim. Buning uchun ularga (soliq to‘lovchilarga) barcha turdagi moliyaviy qo‘llab-quvvatlash davlat tomonidan kafolatlanishi shart.
Bo‘lajak ona yoki farzandli bo‘lgan ayollar «dekret puli» yoki bola parvarishi nafaqasi uchun ish beruvchining oldida ham, MFY idorasi eshigida ham sarg‘ayib turmasligi zarur.
Bu masala deputatlar va senatorlar, Gender komissiyasi, Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi va Moliya vazirligining kun tartibiga kiritilishi maqsadga muvofiq.
Bir so‘z bilan aytganda, ayollar huquqlari toptalishiga, qonunbuzilishiga chek qo‘yilishi lozim.
Zilola G‘aybullayeva
