G‘ijduvon dehqon bozoridagi buzilish: hokimlik «oltin o‘rtalik»ni topib, norozi tadbirkorlarga peshvoz chiqadimi?

Buxoro viloyatining G‘ijduvon tumani o‘zining bozori, tadbirkorlari, xizmat ko‘rsatish sohasi bilan mashhur. Bu yerdagi kiyim-kechak va dehqon bozoriga nafaqat Buxoro viloyati, qo‘shni Navoiy, Samarqand va Qashqadaryo viloyatidan ham odamlar xarid qilgani kelishadi.

Tumanda kiyim-kechak bozori (xalq tilida — «Ippodrom bozori») yaqinda boshqatdan qurib foydalanishga topshirilgan edi. Endi «G‘ijduvon dehqon bozori» AJ buzilib, qaytadan rekonstruksiya qilinmoqda, bozor hududida ulkan qurilish ishlari amalga oshirilmoqda. Eski do‘konlar va rastalar buzilmoqda, o‘rinlari tekislanmoqda.

Albatta, buzilish bor joyda noroziliklar vujudga kelishi tabiiy. Kun.uz tahririyatiga murojaat qilgan tadbirkorlar o‘zlari 16 yil avval barpo etgan do‘konlari buzilib, tuman hokimligi tomonidan qoniqtiruvchi kompensatsiya berilmayotganidan shikoyat qilishdi.

Kun.uz muxbirlari mazkur masalani o‘rganish uchun G‘ijduvon tumaniga borishdi.

Ma'lum bo‘lishicha, 2003 yilgacha dehqon bozori Abduxoliq G‘ijduvoniy majmuasi oldida joylashgan bo‘lgan. Vazirlar Mahkamasi qaroriga ko‘ra, Abduxoliq G‘ijduvoniyning 900 yilligi munosabati bilan bozor o‘rnida bog‘ barpo etilishi sababli, obodonchilik ishlari amalga oshirilib, eski dehqon bozori buzilib, sal nariroqqa — sobiq paxta tozalash zavodi hududiga ko‘chirilgan.

Sobiq paxta tozalash zavodi o‘rnida tadbirkorlarga yerlar bo‘lib berilgan, ular Yusuf Hamadoniy ko‘chasi bo‘ylab o‘z hisoblaridan do‘konlar qurishgan.

Oradan 16 yil o‘tib, bozor buzilmoqda va tadbirkorlar yana shu tashvishga mubtalo bo‘lib turishibdi. Ularga alam qilmoqda. Tadbirkorlar orasida do‘konini garovga qo‘yib, kredit olganlari ham bor. Shunday do‘konlardan biriga bankdan ogohlantirish ham yopishtirib ketilgan.

Tahririyatga murojaat qilgan tadbirkorlarning aksariyati kelgusida turli bosimlar va ko‘ngilsizliklarga duchor bo‘lishi mumkinligi vajidan o‘z ismlarini oshkor etmaslikni so‘rashdi. Biroq, ularning aytishicha, do‘konlar uchun berilishi va'da qilinayotgan kompensatsiya puli ularni mutlaqo qoniqtirmaydi. Ularning do‘konlari bozor narxida emas, tuman hokimligi tashabbusi bilan o‘ta arzon narxda baholanmoqda.

Bu yerda gap qandaydir arzimas 20-25 million so‘m haqida bormoqda. Holbuki, do‘konlarning bozor narxi buzilgunga qadar 250-300 million so‘m atrofida bo‘lgan.

Tadbirkorlar bozorda yangidan barpo etilayotgan do‘konlardan ularga ham kompensatsiya evaziga berilishini istashmoqda. Biroq buzilayotgan do‘konlarni past narxga baholayotgan hokimlik yangi qurilgan do‘konlarga juda katta (bizga aytishlaricha, 400-450 million so‘m atrofida) baho belgilayotgani, pulning 50 foizi darhol to‘lov qilinishi kerakligini aytib, ko‘pchilikning bunga qurbi yetmasligini, ochiqchasiga kuyib qolishayotganini izhor etishdi.

Tadbirkorlarning yana bir e'tirozi: G‘ijduvonda ulgurji savdo bozoriga putur yetishi mumkinligida. Bizga murojaat qilgan tadbirkorlarning barchasi «optovik»lar bo‘lib, ular doimo yonma-yon savdo qilishgan. Ularning ulgurji rastasi buzilgudek bo‘lsa, xaridorlarga bu noqulaylik keltirib chiqaradi va savdoga ham salbiy ta'sir ko‘rsatadi.

Murojaatchilarning ta'kidlashlaricha, hokimlik ularga bozor hududidan qurilayotgan yangi do‘konlar uchun to‘liq to‘lov qilishni talab qilmoqda. Tadbirkorlar esa buzilayotgan do‘konlarini baholovchi firmalarga narxlatishgan va hokimlikdan aynan o‘sha kompensatsiyani talab qilishmoqda.

Bu mashmashalarda tadbirkorlar turli instansiyalarga ham murojaat qilishmoqda. Masalan, G‘ijduvon tuman prokurori Sherali Shodiyev tadbirkorlar bilan uchrashish uchun kelgan viloyat biznes ombudsmani Komil Kuliyevni tanimasdan, tuman Ichki ishlar bo‘limi boshlig‘iga «olib bor buni», deb aytyapti. Ko‘rinib turibdiki, ombudsman aslo mehmondorchilikka taklif etilmagandi.

Tuman ichki ishlar bo‘limi boshlig‘i podpolkovnik O‘ktam Soyibov esa e'tiborni o‘ziga qaratmoqchi bo‘lgan qariya onaxonga qarata qayta-qayta «kiyimimga tegma», deb o‘shqiryapti. O‘sha kiyim (forma) ham, uning maoshi ham shunday tadbirkorlar to‘lagan soliq hisobidan ekanligini bilarmikan hurmatli boshliq?

Xalq bilan muloqot qilish bo‘yicha davlatimiz rahbari va hukumatimiz tomonidan shuncha ko‘rsatma va topshiriqlar berilgan bo‘lsa-da, tuman huquq-tartibot idoralari rahbarlarining bunday muomalasi kishida hadik va savollar uyg‘otadi.

G‘ijduvon dehqon bozori hududida qurilayotgan ulkan savdo pavilonida hokimlikning qurilish shtabi tashkil qilingan ekan. U yerda biz mazkur masala bo‘yicha G‘ijduvon tuman hokimi Murod Umarov bilan ham uchrashdik.

Hokimning aytishicha, sobiq paxta zavodi o‘rnida bozor barpo etilib, do‘konlar pala-partish, yong‘in xavfsizligi va boshqa shaharsozlik normalariga javob bermaydigan tarzda qurib tashlangan bo‘lgan. Odamlar mahalliy qurilish mahsulotlari, paxsa va xom g‘ishtdan do‘konlar qurishgan va tomlarni qamish bilan yopishgan. Hattoki sobiq paxta presslaydigan sexda ham savdo olib borilgan.

Tuman hokimi bozorni rekonstruksiya qilishga qariyb 150 milliard so‘m sarflanayotgani, bozor davlat budjeti mablag‘lari evaziga emas, tadbirkorlarning o‘z mablag‘lari hisobidan rekonstruksiya qilinayotganini alohida ta'kidlab o‘tdi.

Hokim tadbirkorlarning barchasi bilan muzokaralar olib borilgani, ularning buzilayotgan do‘konlari evaziga kompensatsiya albatta to‘lanishi, ulgurji savdo qilib kelgan tadbirkorlarning barchasiga do‘kon ajratib berilishi, biroq hozircha yangi pavilon bitmagani, endigina kotlovani qazilgani uchun do‘konlarning narxi qancha bo‘lishiga oydinlik kiritishning imkoni yo‘qligini aytib o‘tdi.

M.Umarovning ta'kidlashicha, G‘ijduvon dehqon bozorida rekonstruksiyaga qadar 344ta do‘kon bo‘lgan. Ayni paytda bozorda zamonaviy loyiha asosida tartib bilan quriladigan do‘konlar soni 384ta bo‘ladi. Bundan tashqari, avval bozor hududiga mashinalar kirib chiqishi qiyin bo‘lgan. Bozor atrofidagi yo‘llarda tirbandlik vujudga kelgan. Endi butun bozor perimetri bo‘ylab avtoturargohlar ham quriladi.

Bozorda qurilish ishlari ketayotgani sababli savdogarlarga G‘ijduvon shahrining turli joylarida vaqtinchalik savdo nuqtalari barpo etishga ruxsat berilganini aytib o‘tdi.

Ayni paytda uchta katta savdo pavilonini bitkazish ishlari amalga oshirilmoqda. Pavilonlar ikki qavatli, shuningdek, yerto‘lali bo‘ladi. Ular bir biriga bog‘langan, yuqori qavatga eskalator vositasida chiqiladi.

Bozor hududida 12ta katta ochiq bostirma quriladi va uning ostida qariyb 2000ta savdo rastasi bo‘ladi.

G‘ijduvon tuman hokimining qurilish masalalari bo‘yicha o‘rinbosari Axtam Ahmedov tadbirkorlarga faqatgina tuman hokimligi tayinlagan konsalting firmada buzilayotgan do‘konlarni baholatish zarurligini aytib, tadbirkorlar hokimlik tomonidan taqdim etilayotgan baholash bo‘yicha kompensatsiya pulidan norozi bo‘lishsa, bemalol bu borada sudga murojaat qilishlari mumkinligini ham ta'kidlab kelmoqda.

A.Ahmedovning Kun.uz muxbiriga aytishicha, do‘konlarini kadastr idorasida rasmiylashtirishda tadbirkorlar soliqni kam to‘lash uchun uning kadastr qiymatini turli yo‘llar bilan ataylab pastroq rasmiylashtirishgan. Hozir kadastr qiymatini to‘g‘ri hisob-kitob qilish natijasida so‘nggi 5 yildagi soliq to‘lovlari qayta ko‘rib chiqilishi ham mumkin.

Tuman hokimi faqat 10 foiz tadbirkorlar turli talablarni qo‘yib qaysarlik qilishayotganini aytib o‘tdi. Balkim shu sababli hokimlik ma'muriy richaglardan foydalanishni mo‘ljallayotgandir.

Lekin tuman hokimligi taklifiga norozilik bildirayotgan o‘sha 10 foiz tadbirkorlar o‘z do‘konlarini Yusuf Hamadoniy ko‘chasi bo‘ylab, barcha normalarga rioya qilgan holda, yo‘ldan ancha ichkarida, sifatli qurilish materiallari (pishgan g‘isht, plita) bilan, yerto‘lali qilib qurishganini ta'kidlashmoqda.

Tadbirkorlar yana bir qiziq faktni aytib o‘tishdi: dunyoning istalgan davlatiga boring — hech qachon oziq-ovqat bozorlari ko‘p qavatli qilib qurilmas ekan. G‘ijduvonda ikki qavatli pavilonlar qurilayotganining o‘zi loyihaviy xato. Chunki hech bir xaridor bozor-o‘char qilgan oziq-ovqat mahsulotlarini ko‘tarib, ikkinchi qavatga chiqmaydi. Shuning uchun Toshkentdagi ulgurji oziq-ovqat bozorlarining ham hammasi bir qavatli.

Bunga isbot sifatida Yangi bozorning bir qismi sifatida barpo etilgan uch qavatli «G‘ijduvon savdo majmuasi»ni ko‘rsatib o‘tishdi. Garchi katta yo‘l ustida — qulay joyda qurilib, tadbirkorlarga ijaraga berilgan bo‘lsa-da, bu majmuaning yuqori qavatlariga deyarli xaridor chiqmas ekan.

Tadbirkorlarning hikoya qilib berishlaricha, 2009 yilda ular qurgan do‘konlar joylashgan yer «G‘ijduvon dehqon (oziq-ovqat) bozori» AJ hisobiga o‘tkazilgan va shu davrdan boshlab ular dehqon bozoriga ijara haqi to‘lab kelishadi. Lekin hech kimga do‘konlari bozor hisobiga o‘tkazilgani uchun aksiya taqdim etilmagan, shu paytgacha dividend berilmagan.

Hozir yangidan qurilayotgan do‘konlarning yakuniy narxi ham aniq emas. Shu sababli tuman hokimi buzilayotgan do‘konlarga to‘lanadigan kompensatsiya puli va yangi do‘kon bahosi o‘rtasidagi farqqa aniqlik kiritishning imkoni bo‘lmayotganini ta'kidlab o‘tdi.

Biroq, yangi do‘konlar xarid qilinadigan bo‘lsa, u ham mohiyatan ijara asosida bo‘ladimi yoki tadbirkorlarga bir umrlik qilib xatlab beriladimi? Bu ham ochiq masala. Chunki bozor hududida shaxsiy do‘kon bo‘lishi qonunchiligimizga to‘g‘ri kelmaydi. Bozor aksiyadorlik jamiyati ekan, nega shu paytgacha tadbirkorlarga kiritgan ulushiga ko‘ra aksiya berilmagan. Umuman, bozorda aksiyadorlik jamiyati ish yurituvi talablariga rioya qilinganmi? Bu ham alohida o‘rganiladigan masala.

Kun.uz’ga murojaat qilgan tadbirkorlar o‘zlarini haq deb bilishadi. Chunki, ularga ko‘ra tuman rahbarlari zo‘r sharoit yaratishni va'da qilyapti, ammo bu tadbirkorlarga qanchalik qimmatga tushishi, necha kishi xonavayron bo‘lishining hisobini hech kim yuritmayapti.

O‘zingiz o‘ylang: tadbirkorlarning buzilayotgan do‘konlari hokimlik aytgan konsalting firma orqali arzon-garovga baholanib, yangi qurilayotganiga osmon qadar narx o‘rnatilishi insofdanmi?

G‘ijduvonlik savdogarlar muammolari aynan ular istagandek hal bo‘lishiga, dodlariga kimdir quloq solishiga ishonishlarini, oxirigacha borishlarini ma'lum qilishdi.

Bu masalada, albatta, har ikki tomonni qoniqtiradigan «oltin o‘rtalik»ni topib, kelishish mumkin. O‘ylaymizki, tuman hokimligi va bozor ma'muriyati tadbirkorlarni norozi qilishmaydi va ularga peshvoz chiqadi.

Shuhrat ShOKIRJONOV,

Kun.uz maxsus muxbiri.