Зўравонликни "оқловчи" удум: олиб қочилган қизларни нималар кутади?

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

“Кавказ асираси” фильмида “қадимий, жуда гўзал одат” деб таъриф берилган удум ҳақида эшитгансиз, албатта. Чиндан ҳам Кавказ, Қозоғистон, Қирғизистон, Қорақалпоғистон каби ўлкаларда келин ўғирлаш одати, яъни қиз олиб қочиш удуми бор.

Буни қозоқ кардошларимиз “қиз алиб қашув”, қирғизистонликларда эса “қиз ала қачуу” дейишади. Буни қарангки, Ўзбекистоннинг Тошкент вилояти, Андижон, Навоий, Бухоро, Сирдарё вилоятларида ҳам қизлар олиб қочилади. Биз бу удум кенг ёйилган ҳудудларда бўлдик.

Достон, 23 ёш:

— Ҳамма тенгдошларим олиб қочишади, бизга қизиқ бу нарса. Дўстларим билан Сабинанинг ишдан чиқишини пойлаганмиз. Ундан аввал бир-биримизни танирдик, гаплашардик. Уйига олиб бориб қўйишни айтганман, машинага ўтириши билан икки ёнига икки синфдошим ўтирган ва олиб қочганмиз. Ўз уйимга эмас, қариндошимизникига олиб борганман, чунки қизнинг ота-онаси биринчи ўринда уйимизга боришлари аниқ эди. Қизни топа олмаслиги учун шунақа қилишади, узоқ қариндошларникига олиб боришади.

Йиғлаган, бақир-чақир қилган. Олиб қочилганида ҳамма қизлар стрессда бўлади. Оғайнилар уни тинчлантиришга уринишади, сен бизга ҳали қурдош бўласан, яқин бўлиб кетамиз, дейишади.

Аноним аёл:

— Турмуш ўртоғим уйимизга совчи жўнатганда бир-икки марта гаплашиб кўришсин дейишган. Шундан кейин Қозоғистондаги қариндошларимизникига бориб қайтаётганимда Ўзбекистон чегарасидан ўтганимда кутиб турган экан. Чирчиққа, уйимга олиб бориб қўйишини айтганда ишониб машинага ўтирганман. Қарасам, нотаниш жойлар экан. Кейин олиб қочишаётганини кўнглим сезган. Нотаниш дарвозадан кирганимизда тўполон қилиб, бақирганман, қўрқув босган. Кетаман деб йиғлаганман. Ёши катта аёллар бости-бости қилиб, кўндириб олиб қолишган. Кетмоқчи бўлганимда катта келинойиси эшик тагига ётиб олган. “Мени ҳатлаб ўтсанг – бахтсиз бўласан”, деб. Уларни ҳатлаб ўтолмаганман ва келин бўлиб қолганман.

Олиб қочилгандан кейин бахтли яшаб кетганлар ҳам бор, бахтсиз бўлганлар ҳам бор. Агар қайтиб кетиб, бошқага турмушга чиқса, “сени олиб қочишган” деб юзига солади.

Зебо, 36 ёш:

— Мен ўзбекман, шунинг учун эримдан совчи борганда дадам қарши бўлган. Қозоқларнинг урф-одатлари, удумларини билмайсан, қийналасан деб. Лекин эрим совчиларини юбораверган, агар ўз хоҳишим билан розилик бермасам ўғирлаб кетишини айтиб қўрқитган. Ўғирлаб кетишга ҳам ҳаракат қилган. Лекин унга турмушга чиқишимни айтиб, ваъда берганимдан кейин олиб қочмаган.

Олиб қочилгандан кейин шу уйда келинлик хизматини қилиб юраверади. 4-5 ойдан кейин, баъзида фарзандли бўлишгандан кейин ҳам тўй қилиб берилади. Имкони бор оилалар тезда тўй қилишлари мумкин.

Яқинда овсиним мени чақирди ва укаси қиз олиб қочиб келаётганини айтди. Қиз олийгоҳнинг 3-курсида ўқиркан. Жуда маданиятли қиз экан, олиб кирдик, чой ичдик. Лекин роса тўполон қилиб, ойналарни синдирди. Кампирларни чақиришди, улар қизни юпатиб, олиб қолишди. Лекин бироз яшаб, тўйи бўлишига яқин келишолмасдан кетиб қолди.

Кўпчилик ҳозир ички ишларга мурожаат қиляпти. Бунақа вазиятда участка инспекторлари қизни ўз уйига етказишади ва йигитни жавобгарликка тортишади. Бу одам савдоси деган жиноятга сабаб бўларкан.

Олиб қочилган қизларни нима кутади?

Қизлар йиғлашади, кетаман деб тўполон қилишади. Уни куёвнинг қариндошлари ўраб олиб, тинчлантиришга уринишади, азалий удумларга қарши чиқиб бўлмаслиги, бу бахтсизликка элтишини айтиб, бошига оқ рўмол солишади.

Қаттиқ қаршилик қилаётган қизни кўндиришнинг яна бир йўли: ёши катта онахон остонага ётиб олади. Уни ҳатлаб ўтиш осон бўлмайди.

Қирғизистонда, қизнинг оиласидагиларга хабар берилгач, улар етиб келишади ва уларни тўйга рози қилиш учун меҳмондорчилик уюштирилади. Бу маросимни қирғизлар “ачу басар” деб атайди. Яъни жаҳл отида келган бўлғуси қудаларнинг жаҳлини бостириш маъносида. Тўкин меҳмондорчилик ва яхши совғалар билан уларнинг кўнгли олинади. Қозоқларда эса йигитнинг яқинлари қизникига совғалар билан боришади. Бу кечирим дейилади.

Қизини беришга рози бўлмаган ота-оналар уни бу ердан олиб кетишлари, ички ишлар ходимларига хабар беришлари ҳам мумкин. Лекин аксар ҳолларда бундай бўлмайди. Чунки бошига оқ рўмол солинган қиз ота уйига қайтиб келса, келажакда бахтсиз бўлади деган манипуляцияларга учрайди. Унинг қайтиб келиши оиласи учун шармандалик ҳисобланади.

Бу вазиятда қиз томон ички ишларга мурожаат қилиши, қонун доирасида бу зўравонликка жазо тайинланиши муқаррар. Шунинг учун қиздан ўша заҳоти тилхат ёздириб олинади.

Удум ниқоби остидаги зўравонлик

Қирғизистонда йилига 10 мингдан ортиқ, Қозоғистонда эса 5 минг атрофида қизлар олиб қочилади. Бу рақамлар маълум қилинганлари холос, аксарият олиб қочишлар никоҳ билан якунланганда бу статистикага киритилмайди.

Ўзбекистонда эса бу ҳолат юзасидан статистика юритилмайди.

2021 йилнинг 7 апрелида Бишкекда Айзада Қанатбекованинг жасади қотиллик аломатлари билан топилади. Қиз бир неча кун аввал олиб қочилган эди. 8 апрел куни унинг ўлимида гумонланган йигитлар қўлга олинади. Қиз унга уйланиш ниятида олиб қочган йигит томонидан зўрланган ва ўлдирилган эди.

“Қизим пиёдалар йўлидан ўтаётганда йигитлар уни мажбурлаб, қўлини қайириб машинага ўтқазишган. Камерадаги ёзувларда унинг “она” деб бақирганини кўрдим.

Новосибирскда ўқийдиган жияним менга қўнғироқ қилиб “Айзада ўлибди” деди. Нима деяпсан, у ўлмаган, қидиряпмиз, топилади, дедим. Уйга борсам синглим йиғлаяпти. У ерда қизимнинг дугоналари Аяна, Юлдуз ҳам бор эди, уларам йиғлашарди. Лекин юзларини бекитиб кўзёшларини яширишга ҳаракат қилишди. Нима бўлди, тинчликми, деб сўрадим. Гапира олишмасди. Синглим Бахтигул мени қаттиқ қучиб “Айзада қуш бўлиб учиб кетди”, деди. Қотиб қолдим, кўзимдан ёш чиқмайди. Овозим чиқмайди, ишонмасдим. Кейин акам ростдан қизим ўлганини, жасадини ўз кўзи билан кўрганини айтди”, дейди марҳуманинг онаси.

Бу фожиа бутун мамлакатни оёққа турғизади – қизларни олиб қочишни тўхтатиш, уларнинг тақдирига бефарқ бўлмасликни талаб қилиб намойишлар ўтказилади.

Умуман олганда, Қирғизистон ва Қозоғистонда қиз олиб қочишга қизларнинг эркини чеклайдиган, ибтидоий тузум намунаси сифатида қаралмоқда ва бунга зўравонлик сифатида қараб, чек қўйиш кераклиги фаоллар томонидан қайта-қайта таъкидланмоқда. Чунки ҳамма ҳолатда ҳам бу тўй билан тугамайди – жабрланувчилар орасида вояга етмаган, таълим олишни истаган қизлар ҳам кўп.

Ўзбекистонда ҳам фожиа билан тугайдиган, қизларнинг ўлимига сабаб бўладиган олиб қочишлар учраб туради. Олиб қочилган опасининг вафотидан кейин ота-онасининг ярасини тирнашни истамаган аноним қаҳрамонимизнинг ҳикояси эса Ўзбекистонда содир бўлган:

“Опамни 20 ёшида олиб қочишган. 2-курсда ўқиётган пайти эди. Йигит опамдан анча катта эди. Совчи қўйганда опам унга тегишни истамагани учун олиб қочган. Ота-онам ҳам бу йигитни куёв қилишни исташмасди. Лекин олиб қочишгандан кейин уни қайтариб олиб келиш уят бўлади, кейин бахтсиз бўлишинг мумкин дейишди. Тақдир экан, кўникасан деб опамни кўндиришга ҳаракат қилишди. Опам ҳали ўқишни, ишлашни хоҳлаганди.

Тўйни кейинроқ қилиб берамиз дейишди. Лекин тўй эмас, азага бордик. Янги оилага борганига бир ой бўлмай туриб, ўз жонига қасд қилди Сабабини ҳеч ким билмайди”.

Бу қаердан келиб чиққан?

Бу одатнинг келиб чиқиши тахминан XVII–XVIII асрларга бориб тақалиши ҳақида маълумотлар бор.

Қирғизистоннинг Бишкек вилоятидаги “Қиз-Қўйоо” дараси билан боғлиқ афсонага кўра, йигит ва қиз бир-бирини қаттиқ севган, аммо қизнинг ота-онаси бунга қарши бўлишган. Шунда ўзаро келишган ҳолда йигит қизни олиб қочади ва улар ўз норозиликларини билдириш учун дарадан дарёга сакраб ҳалок бўлишади.

Бундан айрим ёшлар усталик билан фойдаланишади. Яъни қиз олиб қочишга 2 сабаб мавжуд: биринчиси, икки ёш кўнгил қўйиб келишишганда олиб қочилади ва бироз вақт ўтиб тўй қилинади. Иккинчи ҳолатда эса қиз рози бўлмаганда қизнинг ихтиёрига қарши зўравонлик билан олиб қочилади. У тақдирга тан бермаса, юқоридаги каби фожиалар ҳам юз бериши мумкин.

Шунинг учун ҳам аксарият оналар вояга етаётган қизларидан хавотир олишади. Улар қизларни ўғирлаш орқали эмас, рози-ризочилик билан турмуш қуришни маъқул кўришади.

“Қизларни ўғирлаш нотўғри иш. Ўзим ҳам қиз ўстиряпман, шунча йил қиз ўстириб, кейин уни кимдир ўғирлаб кетса – қийин масала. Бунга қаршиман”, – деган ўхшаш фикрни айтишди биз суҳбатлашган оналар.

Гулмира Тошниёзова, журналист

Тасвирчи – Шоҳрўз Абдураимов