Kun.uz таҳририяти бугунги илм-фан, инновацион тадқиқотлар, яратилаётган шароитлар, ютуқ ва камчиликлар, муаммо ва таклифлар ҳақида олимлар билан суҳбатларини давом эттиради. Навбатдаги суҳбатдошимиз ЎзФА Умумий ва ноорганик кимё институти академиги Шафоат Саттарович Намазов бўлди. Ушбу олим кўп йиллик илмий фаолиятини минерал ўғитлар ишлаб чиқариш технологиясини такомиллаштиришга бағишлаган.
— Ўз раҳбарлигингиздаги ушбу лаборатория тарихи, бугунги фаолияти, амалга оширилаётган тадқиқотлар ҳақида сўзлаб берсангиз?
— ЎзФА Умумий ва ноорганик кимё институти фосфорли ўғитлар лабораторияси 1992 йилда ташкил топган бўлса (ундан аввал мураккаб ва фосфорли ўғитлар лабораторияси деб аталган), шундан буён лаборатория мудири бўлиб ишлаб келаман. Лаборатория ташкил қилинганда 5 нафар илмий ходим бор эди, холос. Ҳозир эса 2 нафар академик, 4 нафар фан доктори, бир фан номзоди, 2 нафар фалсафа доктори (phd), 9 нафар илмий ходим, бир нафар етакчи муҳандис, шунингдек, бошқа инженер ва лаборантлар хизмат қилади. Бундан ташқари, 6 нафар таянч докторант ва бир докторант илмий тадқиқотларини олиб бормоқда.
Лаборатория асосан уч йўналишда илмий фаолият олиб боради:
Биринчиси, Қозоғистон ва Ўзбекистон маҳаллий фосфоритларини қайта ишлаб, таркибидаги азот, фосфор, калийли озуқа моддалари бўлган ўғитларнинг янги турлари технологияларини ишлаб, амалиётга жорий қилиш;
Иккинчиси, Ангрен ва Шарғун кўмирлари асосида нитрат кислотаси билан қайта ишлаб аргона-минерал ўғитлар технологиясини қайта ишлаб чиқиш;
Учинчиси, нитрат-аммоний суюқланмасига ҳар-хил ноорганик моддаларни қўшиб, модификацияланган, портлаш хусусияти кам бўлган аммиакли селитра ўғитини ишлаб чиқиш ва уни амалиётга жорий қилиш.
Мана шу йўналишларда биз бир неча илмий ишланмаларни ишлаб чиққанмиз.
2014 йилда таркибида кальций, магний бўлган оҳакли-аммиакли селитранинг технологиясини ишлаб чиқдик. Ҳозиргача 35 минг тонна ишлаб чиқарилди. Бу ўғитнинг афзаллиги шундаки, буни экспорт қилиш мумкин. Европанинг қора тупроқли давлатларидаги тупроқ нордон тупроқ ҳисобланади. Тоза аммиакли селитра берилса, у парчаланиб кетади. Таркибида кальций, магний карбонати бўлган оҳакли селитра берилганда, биринчи навбатда, тупроқ нейтралланади.
Ерда ҳаёт бор, унга қандай элемент керак бўлса, меъёрида берилгани маъқул, буни агрохимиклар билиши керак.
Шу ўринда бир нарсани таъкидлаш керак, ўғитлар ишлаб чиқариш балансини меъёрлаштириш зарур. Негаки, азотли ўғитлар етарли бўлгани ҳолда, калийли ўғит эса мавжуд экин ерларига нисбатан кам ишлаб чиқарилади, нархи қиммат. Шунинг учун ҳам деҳқон-фермерларимиз меъёрдаги 100-120 килограммдан беролмайди. Фосфорли ўғитга келсак, ишлаб чиқарилаётган ўғит мавжуд талабнинг 23-25 фоизини ташкил қилади, холос. Бу фосфорли ўғит ишлаб чиқариш ҳажмини оширишни талаб қилади. Тупроққа зарурий озуқани бермасдан юқори сифатли ҳосил олиб бўлмайди.
— Бугунги кунда илм-фанга давлат раҳбари даражасида бўлаётган эътиборга фан соҳасининг етук олими сифатида фикрингиз қандай? Сиз раҳбарлик қилаётган лаборатория мисолида ўзгаришлар эпкинини қандай баҳолайсиз?
— Фанга бўлган эътибор сўнгги уч йилда сезиларли ўзгарди. Янги вазирлик ташкил топди, бир неча қарорлар чиқарилди, ойликлар ошди. Бунга энди муносабат билдириш керак. Тўғри, шароит идеал эмас, лекин қўлдан келганча ҳаракат қилиш зарур. Қўлдан келмайдиганини Инновацион ривожланиш вазирлигидан сўраш керак.
Битта «камчилигим» бор: ўзим ҳам сезаман, мен ишлашни хоҳлайман. Ишлаш учун эса шароит керак. Мен вақтимнинг асосий қисмини хўжалик ишларига сарфлашим керак эмас.
Бундан ташқари, шунча вақт ишлаб ҳали кўрмадимки, илм-фанга масъул раҳбарларнинг бирортаси келиб, муаммоларимизни сўрагани йўқ. Мен илмий жамоалар билан ҳам учрашувлар бўлиши керак деб ҳисоблайман.
Илм-фанимизда яна битта касаллик бор, бир олимга илмий кенгашдами ёки бошқа жойда гапирсангиз, гўёки сиз унга қаршисиз, душмансиз. Шундан кейин, сизни сиқиштиришга киришиб бошлайди.
— Лабораториянинг кимёвий корхоналар билан ҳамкорлиги қандай йўлга қўйилган?
— 1988 йилда докторлик диссертациясини ҳимоя қилганман ва биринчи илмий ишланмамни жорий қилишга киришганман. Ўшанда шуни билганманки, илмий ишланмани амалиётга жорий қилиш оғир жараён, олим корхонадаги асбоб-ускуналарни бош муҳандис даражасида билиши керак.
Самарқанд, Навоий, Фарғона ва Олмалиқдаги кимёвий корхоналар билан яхши алоқалар ўрнатганмиз.
2005-2006 йилларда Олмалиқ аммофос ишлаб чиқариш бирлашмаси, ҳозирги «Аммафос-Максам» АК мутахассислари билан биргаликда иккита технологияни ишлаб чиқдик. Биринчиси, маҳаллий фосфоритларни сульфат кислотаси билан қайта ишлаб, суперфос номли янги ўғит технологияси; иккинчиси, аммоний-сульфат фосфорит. Шу икки ўғит ҳозирга қадар 1 миллион тоннадан ортиқ ишлаб чиқарилди. 60 миллион долларлик маҳсулот четга экспорт қилинган.
Сўнгги йилларда «Навоийазот» АЖ билан алоқани мустаҳкамладик. Улар билан ҳамкорликда иккита патент олдик. Жаҳон амалиётида биринчи марта нитрат аммоний суюқланмасига маҳаллий фосфоритларни қўшиб, портлаш хусусияти кам бўлган, азотли фосфор ўғит технологиясини ишлаб чиқдик, «Навоийазот» АЖда буни жорий қилганмиз ва ҳозиргача ишлаб турибди.
— Инновацион пишиқ-пухта илмий ишланмалар қилиш имкониятларини қандай баҳолайсиз?
— Инновацион илмий ишланмалар чуқур олиб борилган тадқиқот натижаларига асосланади. Яъни, фундаментал тадқиқотлар натижаси амалий тадқиқотга, ундан эса инновацион ишланмаларга етиб боради. Баъзи инновацион тадқиқотларни хўжалик шартномаларига тенглаштириш мумкин, ваҳоланки, бу тубдан фарқ қилади. Олинган маҳсулот сифати, таннархи ва бошқа кўплаб кўрсаткичлари билан инновацион тадқиқот хўжалик шартномасидан ажралиб туради.
Албатта, бунда биринчи навбатда салоҳиятли кадрлар асосий ўрин тутади. Кадрлар салоҳиятисиз буни тасаввур қилиб бўлмайди, ҳатто. Теран билимли мутахассисда, олимда ғоя бўлади. Кейин, ўша ғояларни амалга ошириш учун асбоб-ускуналар зарур бўлади.
Лабораториямиз шароитидан келиб чиқсак, техникалар йўқ ҳисоби. Лекин шунга қарамай, Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илғор технология маркази, ФА Биорганика институтидаги замонавий приборлардан фойдаланиб турамиз.
— Институтнинг вилоятлардаги бўлимлари билан лабораториянинг алоқалари қандай?
— Бундан бир неча йил аввал академиянинг Навоий вилоятидаги бўлими очилди. Ундан аввалроқ Қорақалпоғистон Республикасидаги бўлими иш бошлаган эди. Биз иккала муассаса билан алоқаларимизни яхши йўлга қўйганмиз. Масалан, Навоий бўлими билан аргономинерал ўғитлар технологиясини ишлаб чиқиш бўйича иш бошлаганмиз. Институтимизда яратилган янги стимуляторларни жорий қилишда ҳам ҳамкорлик қилиб, режалар тузганмиз.
Қорақалпоғистон бўлими билан ҳам муҳим лойиҳаларимиз бор. Хусусан, Қорақалпоғистонда «желваковий» фосфорит аниқланган ва унинг маҳаллий қизилқум фосфоритларидан фарқи шундаки, фосфоритнинг ўзидаги фосфорнинг 40 фоизи ўсимлик ўзлаштирадиган шаклда. Бундан ташқари, глюконит дегани бор, унинг таркибида 3-4 фоиз калий ўғити ва бошқа бир неча микроэлементлар мавжуд. Биз бойитилган глюконит ва фосфоритдан янги турдаги комплекс минерал ўғитлар олиш технологияси тўғрисида Бердақ номидаги Қорақалпоғистон давлат университети ва академиянинг бўлими билан ҳамкорлик режаларимиз бор. Айниқса Орол муаммоси бўйича бу жуда қўл келиши мумкин. Масалан, саксовулни экканда, бир метр пастда қум бор. Уруғ эса қумда яхши кўкармайди. Агар шунда грунтнинг ўрнига глюконитни ишлатсак, натижа яхшиланади, сабабки глюконит таркибида ўсимлик учун озуқа моддалар кўпроқ. Биз шу тажрибаларни йўлга қўйиш арафасида турибмиз.
— Минерал ўғитларнинг зарарлари ҳақида кўп гапирилади. Сиз бевосита мутахассис сифатида бунга қандай қарайсиз?
— Юқорида таъкидлаганимдек, фосфор ва калий ўғитлари етишмайди. Аслида, буларни кўп бериш зарар қилмайди. Лекин селитра борасида бундай дея олмайман. Мисол учун, полиз экинлари бўлмиш картошка, помидор, бодринг, қовун ва тарвузга селитра кўп берилиши нитрат ионларининг маҳсулотнинг ўзига чиқишига олиб келади. Натижада уларни узоқ вақт сақлаб бўлмайди ва улар тезда чирийди, шунингдек, истеъмол қилган одамнинг ҳам зарарланишига олиб келиши мумкин.
Уқувсиз деҳқон кўпроқ берсам ўсиши тезлашади, деб тезроқ ҳосилни олиш пайидан бўлади, масалан, қовунни олсак, шундай усул қўллаб етиштирилган қовун катта бўлади, лекин таъми мазали бўлмайди. Шунинг учун агрохимиклар томонидан тавсия этиладики, истеъмол маҳсулотларига органикани, селитра ўрнига сульфат-аммоний ёки карбомид бериш керак.
Йигитали Маҳмудов суҳбатлашди
