Болалик бошқача-да. Энг ширин хотиралар, қувноқ ўйинлар, беташвиш кунлар... Лекин ўша беғубор болалик билан бирга йўқолиб кетган ёки кетаётган шундай нарсалар борки, эслаб дилимиз энтикади.
«Молларға жемиш солдингми? Эрталабдан бери сенинг бу журишингга ишаниппан, бечаралар бир нарса жегани жўқ!», дерди Самарқанддаги энам ўйинқароқлигимга койиб.
Жиззахда янаям қизиқ сўзларни эшитардим. Дастурхон ёзилиши билан мезбонлар – «онгсизлар, енгсизлар» дейишарди мулозамат қилиб.
Андижоннинг шаҳарга яқингина туманларида «қ» ҳарфи ўрнига «х» ва «ҳ» ўртасидаги қандайдир товушни қўйиб гапирувчилар бор эди (балки ҳамон бордир). Уларни сўзларини ёзиб тушунтириб бўлмайди, фақат гапириш керак, маза қилиб эшитиш керак...
Яқинда она юртимга, Самарқанддаги қишлоғимизга бордим. «Жўқчи»лардан бирортасини учратмадим. Цивилизация...
Болалик билан бирга яқин ўтмишдаги асрлар давомида сақланиб келган шевалар ҳам йўқолиб кетибди. Ҳаммаси бир авлоднинг кўз ўнгида...
Маълумотларга кўра, дунё бўйлаб 7097та тил қайд этилган. Аммо глобализация ва технологиялар замонида ҳафтасига битта тил ўлик тилга айланмоқда. Дунё аҳлининг қарийб 70 фоизи нари борса 40 тилда гаплашади, 3,5 мингдан ортиқ тилда сўзлашувчилар ер аҳолисининг 0,2 фоизини ташкил қилади холос.
Бу энди тиллар бўйича ҳолат. Аммо тилларнинг атрофида айланган, адабийликка даъво қилмаса-да, ўзликни англатиб турган, ҳар бир ҳудудга ранг-баранглик бахш этиб турган шевалар-чи? Улар қанчалик тезликда йўқолиб бораяпти экан?..
Ҳозир бизда фақат хоразмча шевалар нисбатан яхлит сақланиб турибди, балки марказдан узоқлик «ёрдам» қилаётгандир. Лекин хоразмликларнинг аксарияти ҳам Тошкентга етиб келишлари билан «воттилаш»ни бошлашади.
«Жўқчи»ларга қайтамиз. Бу шеванинг қамрови шу қадар кенг бўлганки, бизнинг давлатимиз ҳозирги ҳудудининг ҳар бир вилоятида ишлатилган. Аммо маданиятимиз ошаётгани андак шубҳали бўлган бир пайтда, маданийликдан йироқ ҳисобланиб, шевалардан воз кечилаётгани, улар шиддат билан йўқолиб бораётгани жуда оғриқли. Бироқ биз буни фақат кузатиб тура оламиз холос, кимнидир қайсидир шевада гапиришга мажбурлаб бўлмайди-ку?
Элдар Асанов, тилшунос:
«Жўқчи» шевалар илмий тилда қипчоқ лаҳжасига мансуб шевалар деб аталади. Аслини олганда, «ж»лаш бу шеваларнинг асосий белгиси эмас, чунки Сурхондарёда, Самарқандда, Фарғонада, Хоразмда ва бошқа вилоятларда «ж»ламайдиган қипчоқ шевалари жуда кенг тарқалган. Уларни бошқа белгилардан, масалан, ўзига хос интонациядан, сўз охирида «қ» тушиб қолишидан (сариқ>сари), «ғ» «в»га айланишидан (оғиз>овиз) таниб олиш мумкин. Шунга қарамай, энг эсда қоладиган ва танилган белги ўлароқ мана шу «ж»лаш кўпинча тилга олинади.
Афсуски, нафақат журналистлар, ёзувчилар, тил масаласи ҳақида ёзувчи ва гапирувчи интеллектуаллар, балки ҳатто тилшунос олимлар ҳам кўп ҳолларда шеваларга нисбатан адолатсиз муносабатда бўлади. Тил, фан ва маданиятдаги консерваторлик шу даражага етиб борганки, зиёлиларимиз орасида адабий тилни тарғиб қилиш баҳонасида шеваларнинг аҳамиятини ерга урадиганлар ва умуман тан олмайдиганлар, ҳатто шевалардан воз кечишга чақирадиганлар бор. Шеваларнинг қамров доирасини «қишлоғингда гапирасан» қабилида чеклаб қўювчиларни ҳеч қанақасига оқлаб бўлмайди.
Илгари ҳам жуда кўп таъкидлаганман: шевалар — тилнинг тирик, жонли қисмларидир; адабий тил шеваларга асосланади, шевалардан қувват олади. Шундай экан, адабий тил шевалардан устун бўла олмайди. Адабий тилни ёйиш мақсадида шеваларнинг қўлланиш доирасини торайтириш оғир оқибатларга олиб келади. Гап шундаки, шевалар тилнинг ўзига хос генофонди деб айтса бўлади: шу тилда гапирувчи халқнинг тарихи, маданияти, дунёқараши, қадриятлари ҳақидаги ахборотни ташийди ва авлоддан-авлодга ўтказади. Адабий тил ҳам шунга ўхшаш функцияларни бажаради, аммо, умуман олганда, унинг вазифалари, қўлланиш доираси, аҳамияти умуман бошқа. Шеваларнинг йўқолиши бутун бошли маданий пластларнинг, тарихий фактларнинг йўқолишига олиб келади. Шу шевадаги кўплаб сўзлар, маданий тушунчалар ҳам йўқолиб кетиши ҳеч гап эмас.
Бизда шеваларнинг яшаб қолишига тўсқинлик қилувчи яна бир ёмон жиҳат бор — шеваларга нисбатан ҳурмат сақланмайди, айрим ҳолатларда очиқчасига ксенофобик ёндашувни ҳам кузатиш мумкин. Айниқса «ж»ловчи шевада гапирувчилар «қишлоқи», «ҳарип» каби ҳақоратлар эшитиши ҳеч гап эмас. Бир сўз билан айтганда, бизда шеваларнинг социолингвистик (ижтимоий-лисоний) ҳолати яхши эмас. Шеваларга нисбатан шакллантирилмагани учун ҳам кўп ёшлар ўз шевасидан бутунлай воз кечиб, «моднийроқ» Тошкент шевасига ёхуд адабий тилга ўтиб кетяпти.
Бу ҳолатнинг олдини олиш, шевалар йўқолишини тўхтатиш учун зудлик билан уларнинг мавқеини ошириш лозим деб ўйлайман. Мисол келтирадиган бўлсам, Россиянинг Санкт-Петербург шаҳрида қизиқ амалиёт жорий қилинган: шаҳарга бошқа ҳудудлардан одамлар кўчиб келавериб, асл шева унутила бошлагани учун махсус клуб ташкил қилинган; ушбу клуб иштирокчилари йиғилиб, шаҳарнинг асл шевасида гаплашиб туради.
Бизда ҳам шундай клублар ташкил этиш, шеваларнинг қўлланиш доирасини кенгайтириш, фольклорга бўлган қизиқишни ўстириш, махсус ТВ ва радиодастурлар ташкил қилиш мумкин. Асосийси — одамларга шеваларнинг аҳамиятини тушунтириш, шеваларни қадрлашни ўргатиш. Бир неча йил муқаддам шеваларнинг мавқеини тенглаштириш ҳамда «ж»ловчиларга нисбатан ксенофобияни бартараф этиш учун бир таклиф айтган эдим: ўзбек адабий тилига «ж»лашни «й»лаш билан бир қаторда киритиш — «йўқ» деб ёзсанг ҳам, «жўқ» деб ёзсанг ҳам хато бўлмасин. Бундай нарса татар тилида аллақачон жорий этилган...
Ҳасан Карвонли, тилшунос:
Орқада-ку жанглар, олдинда ҳам жанг
Бундан йигирма беш йилча бурун ҳамсоятовоқ, ҳашар каби удумларимиз йўқолиб бораётгани ҳақида гап кетганда институтдаги домламиз бунга бир жиҳатдан урбанизация ҳам сабаб бўлаётганини айтган эди. Бу гапда жон бор. Шаҳардаги домларда яшовчи қўшниларнинг аксарияти бир-бирини танимагач ҳамсоятовоқ ҳам, ҳашар ҳам бўлмайди.
Шеваларимиз ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Шу пайтгача бутун дунёда аҳоли қишлоқлардан шаҳарларга интилиб келди. Шаҳарда эса одамнинг оёғи ердан узилади. Оёғи ердан узилган одам ўзгаради. Қишлоқдошларининг ҳавасини келтириб, «шаҳарлик» бўлиб қолгиси келади. Ўз шевасида гапиришга ор қиладими, «тошканча» гапиришга уринади. Ҳатто радио-телевидениеда ҳам шу аҳвол.
Ўзбек адабий тили – катта дарё. У ўнлаб, юзлаб кичик шевалардан ташкил топган. Чунки бу қишлоқдан у қишлоққа ўтсангиз сўзлардаги товуш товланишларини ҳис қиласиз. Тилимизда «ота»нинг «дада», «ада», тасдиқ маъносидаги «ҳа»нинг «ҳовва», «ҳиййи», «овқат»нинг «таом», «жегилик» каби синонимлари бор ва бундай мисоллар жуда кўп. Мен уларнинг ҳеч бирига ўгай кўз билан қарамасдан, ҳаммасини адабий тилда, бадиий асарларимизда теппа-тенг ишлатавериш тарафдориман. Лекин кейинги ўн-йигирма йилдан бери қишлоғимизда «ота»лар камайиб, «дада»лар кўпайиб бораётгани мени ўйлантиради. Бу кетишда небара-чебараларимиз «учовора», «чингалак», «ўвиз», «қавачоқ» каби сўзларни, «Бунинг жумиримға жуқ бўмайди», «Бор оғайнимди олти километрдан тонийман, жўқ оғайним жўлимнан чиқсаям тонимайман» каби ибораларни тушунишга қийналиб қоладими деб оғринаман.
Ҳозир шаҳарларимизда қаёққа қарасангиз ўрисча, инглизча сўзларга кўзингиз тушади. Ҳатто журналистларимиз орасида инглиз тили қоидаларини ўзбек тилига татбиқ этувчилар ҳам пайдо бўлган. Хуллас, Омон Матжон ибораси билан айтганда «орқада-ку жанглар, олдинда ҳам жанг». Тилимизни асраб қолиш учун кўп иш қилишимиз кераклиги тобора аён бўлиб бормоқда...
Ўзбек тилига давлат мақоми берилиши ортида адабий тилнинг нуфузи тикланди, оширилди. Бироқ асосан ёзувда ишлатилиб, расмий бўлмаган ўзаро суҳбатларда деярли ҳеч ким фойдаланмайдиган адабий тилга эътибор қанчалик кучаяётгани сингари шевалар йўқолиши шиддати ҳам ошиб бораётгандай.
Ҳа, шева ҳам ўзликнинг бир бўлаги. Унинг кўз ўнгимизда йўқолиб кетиши ачинарли барибир.
Аброр Зоҳидов