Нодир ер элементлари: 30 йиллик қазиб олиш харитаси (мамлакатлар кесимида)

Сўнгги ўттиз йилда нодир ер элементлари (REE) саноати кескин ўзгаришларга юз тутди. 1990-йилларда АҚШ Калифорниядаги Маунтин-Пасс конига таяна олган ҳолда етакчи ишлаб чиқарувчилардан бири эди. Бироқ 1997 йилда содир бўлган оқова сувлар сизиб чиқиши билан боғлиқ экологик можаро ва суд ишларидан кейин мамлакатда қазиб олиш кескин қисқарди ва бу Хитойнинг тез суръатда ўсиши учун шароит яратди.

Ушбу инфографика 1994–2024 йиллар оралиғида қазиб олиш ҳажмларидаги ўзгаришларни акс эттиради. Манбалар: Benchmark Mineral Intelligence ва АҚШ Геологик хизмати (USGS).

Хитой 1994 йилда тахминан 31 минг тоннадан 2024 йилга келиб 270 минг тоннагача қазиб олишни оширди. Бу вақт мобайнида компаниялар давлат кўмаги, нисбатан юмшоқ экологик талаблар ва арзон иш кучи ҳисобига америкалик ишлаб чиқарувчиларни сиқиб чиқара олди.

Бугунга келиб Хитой нафақат қазиб олишни, балки дунёда қайта ишланган нодир ер металлари ҳажмининг тахминан 90 фоизини ҳам назорат қилади, бўлиш ва тозалаш бўйича энг йирик қувватлар ҳам шу ерда жойлашган.

1990-йилларнинг ўртасида Маунтин-Пасс дунёдаги энг йирик конлардан бири эди: АҚШда йиллик қазиб олиш 20–22 минг тоннага етарди. 1997 йилги оқова сувлар билан боғлиқ авариялар ва кейинги суд ишларидан сўнг ҳажм 1998–2002 йилларда 5 000 тоннагача тушди, кейин эса 2000-йилларнинг катта қисми ва 2010-йиллар бошида деярли нолгача пасайди.

Тикланиш фақат 2010-йиллар охирида бошланди: 2024 йилга келиб АҚШда қазиб олиш 46 000 тоннага етди. Шунга қарамай, 2020–2023 йилларда АҚШнинг REE импортининг 70 фоизи Хитой ҳиссасига тўғри келган — у асосий таъминотчи бўлиб қолмоқда.

Австралия 2011 йилдан сўнг барқарор муқобил ишлаб чиқарувчига айланди ва сўнгги йилларда 13–16 минг тонна атрофида қазиб олди. Таиланд ва Нигерия яқин вақтларда бозорга кириб, 2024 йилга келиб ҳар бири 13 минг тоннага яқинлашди. Мянма 2010-йиллар охири — 2020-йиллар бошида салмоқли ҳажм етказиб берган, аммо таъминот тартибга солиш ва чегаравий омиллар сабаб беқарор бўлиб келган.

Нодир ер элементлари — замонавий технология ва тоза энергетиканинг асосий таянчи: смартфонлар, электромобиллар, шамол турбиналари ва ҳатто ҳарбий техника ишлашида муҳим ўрин тутади.

Тайёрлаган: Отабек Матназаров

#АҚШ #Хитой АҚШ