O‘zbekiston–Qirg‘iziston–Xitoy temiryo‘li qurilishining tarixiy ahamiyati nimada? Uyg‘urlar masalasida Markaziy Osiyo davlatlari qanday yo‘l tutishi kerak? Kun.uz mintaqamiz va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlarning shu va boshqa dolzarb jihatlarini xitoyshunos olim va siyosatshunoslar bilan muhokama qildi.
26-27 yanvar kunlari O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev davlat tashrifi bilan Qirg‘izistonga bordi. Tashrif davomida «Xitoy – Qirg‘iziston – O‘zbekiston» temiryo‘lini qurish borasidagi harakatlarni tezlashtirishga kelishib olindi.
Kun.uz muxbiri shu loyiha, uning ahamiyati va bu loyihada eng muhim ishtirokchilardan biri bo‘lgan Xitoyning Markaziy Osiyo, jumladan, O‘zbekiston bilan aloqalari hamda aloqalarning kelajakda qanday rivojlanishi mumkinligi haqida siyosiy tahlilchilar bilan intervyu o‘tkazdi.
Intervyu mehmonlari – xitoyshunos olim Ahadjon Xo‘jayev, siyosatshunoslar Farhod Tolipov va Kamoliddin Rabbimov bo‘ldi.
— «Xitoy – Qirg‘iziston – O‘zbekiston» temiryo‘li loyihasi haqida anchadan beri gapirib kelinardi. Ammo faqat Shanhay hamkorlik tashkilotining Samarqanddagi sammitiga kelibgina bu borada aniq kelishuvga erishildi. Ayting-chi, loyihaning biz va undan foydalanuvchilar uchun ahamiyati qanday?
Ahadjon Xo‘jayev:
— Bu qadimgi Ipak yo‘lining magistral yo‘li o‘tgan yo‘nalish. G‘arb va Sharq o‘rtasidagi eng xavfsiz yo‘l. Bu yo‘l tarixda o‘zini to‘la oqlagan. Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekiston tomonidan Buyuk ipak yo‘lining yo‘nalishida temiryo‘l va avtomobil yo‘llarini o‘tkazish masalasi ko‘tarilgan edi. Bu taklifga Xitoy hukumati ijobiy javob berdi. Shundan so‘ng doim bu masala muhokamada bo‘ldi. Asosiy xarajatlarni Xitoy tomoni ko‘taradigan bo‘ldi va bu yo‘l 2005 yilda bitishi kerak edi. Ammo Rossiya va Xitoy manfaatlari mos tushmagani sababli yo‘l ochilishi ortga surildi.
Nihoyat, 5 yil o‘tgach, Xitoy hukumati to‘xtab qolgan loyihani qayta tasdiqladi va oldingidan 500 km uzunroq bo‘lishi ko‘zda tutildi. Tog‘ hududidan o‘tadigan joylarda 14 ta tunnel qazish kerak bo‘ldi. Avvalgi yo‘nalishdan shimolroqqa surilishiga ham to‘g‘ri keldi. Ammo ba’zi sabablarga ko‘ra, yana yo‘l qurilishi to‘xtab qoldi.
Shuning uchun ham mutaxassislar loyiha haqida gapirganda, yo‘l Xitoy va Rossiya muzokaralar qilib, kelishuvga erishgandan keyingina quriladi, degan fikrni bildirishadi. Agar yo‘l qurilmasa, Xitoy juda ko‘p aylanma yo‘llardan foydalanishiga to‘g‘ri kelardi va bu qimmatga tushar edi.
Rossiyaning qarshilik qilishiga sabab esa hozirda Xitoyni G‘arb bilan bog‘lovchi yo‘l aynan Rossiya hududidan o‘tadi va Rossiya tranzitdan katta daromad oladi. Bundan tashqari, yuk olib o‘tiruvchilar yo‘l egasi bo‘lgan Rossiyaga ma’lum darajada bog‘liq bo‘lib qolgan. Hozir qurilishi kerak bo‘lgan yo‘limizda esa katta mablag‘ tejaladi; Markaziy Osiyo davlatlariga daromad keltiradi; xalqaro yuk tashishda Rossiyaga bog‘liq tomonlar kamayadi. O‘zini imperiya deb hisoblaydigan Rossiya esa bunga rozi bo‘lmasligi tabiiy.
— Xitoy – Markaziy Osiyo va jumladan, O‘zbekiston aloqalari haqida gaplasharkanmiz, O‘zbekistonda tashqi ishlar vaziri Vladimir Norovning vazifasidan olinib, uning o‘rniga Xitoydagi sobiq elchimiz Baxtiyor Saidov tayinlangani e’tiborga molik.
Sizningcha, bu o‘zgarish nima maqsadda, nimalarni ko‘zlab qilindi. Buni O‘zbekiston endi siyosatning kattaroq yo‘nalishini Xitoyga qarab olmoqchi deya tushunish mumkinmi?
Farhod Tolipov:
— Bu biroz mavhum vaziyat. Men bu tayinlov ahamiyatini oshirib yubormagan bo‘lardim. Mustaqil bo‘lganimizdan to bugungacha nechta tashqi ishlar vaziri, hatto prezident almashgan bo‘lsa ham, Xitoy bilan munosabatlarda salbiy holatlar bo‘lmadi. O‘sish bilan rivojlanib kelyapti, shubhalanish yoki to‘xtashlar yo‘q.
O‘zbekiston ShHTga a’zo bo‘lgach, Xitoy tashabbuslarini ochiq-oydin qo‘llab-quvvatlab kelgan. Tashkilot sammitlarida Karimov ham, Mirziyoyev ham transport masalalarini ko‘p ta’kidlab, shu bo‘yicha takliflarni qo‘llab kelyapti. Aytmoqchimanki, bu tayinlov ham strategik maqsad bilan bo‘lmagan. Chunki aytganimdek, O‘zbekiston Xitoy tashabbuslarini ochiq qo‘llagan, ya’ni ehtiyoj yo‘q bunday maqsadga.
Kamoliddin Rabbimov:
— Tashqi ishlar vaziri tayinlanishida ichki siyosat ta’siri bormi yoki tashqi siyosat ta’sirimi? Tayinlov amalga oshirilgan payt bu Xitoyga ma’lum bir signal deb qabul qilgan edim. Ya’ni Saidov tayinlangandan so‘ng birinchi navbatda Xitoy elchisi bilan uchrashdi. «Shu paytgacha munosabatlarimiz ijobiy edi, endi yanayam yuqori nuqtaga olib chiqamiz», degan signal bo‘lyaptimikan, degan xulosa ham bor. Ammo ayni paytda tayinlovning asosiy sababi ichki siyosat, degan ma’lumotlar ham bor. Ya’ni ma’lum bir kadrlar, guruhlarning ichki munosabatlari ifodasi.
Ahadjon Xo‘jayev:
— Tashqi ishlar vazirligidagi o‘zgarish yoki vazirning o‘zgarishi davlatning tashqi siyosati o‘zgardi, degani emas. Saidov ham rotatsiya orqali O‘zbekistonga qaytdi va vazir bo‘ldi. Uning ishlarida aytarli kamchiliklar ko‘rmaganman. Amaldor bir amalda o‘tiraversa, bu ham foydali bo‘lmaydi. Shuning uchun ham rotatsiya tizimi bor.
Xitoyga keladigan bo‘lsak, biz bu davlat bilan mintaqaviy qo‘shnimiz (davlat chegaramiz bo‘lmasa-da) va muhim davlat. Xitoy hukumati yoki davlati qay holatda bo‘lmasin, o‘sha holatni anglagan, tushungan holda muloqotga kirishish – O‘zbekistonning vazifasi.
— Albatta, har qanday davlatning rivojlanishi u bilan yonma-yon davlat yoki u joylashgan mintaqa rivoji bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘zbekiston uchun bir mintaqada joylashgan mamlakat sifatida Xitoyning iqtisodiy rivojlanishi ijobiy fenomen. Ammo 2017 yildan boshlab mamlakatda uyg‘urlar assimilyatsiyasi boshlandi. Ya’ni ikkinchi tomondan Xitoyga qaraganda ko‘zimiz Urumchini ko‘radi va bizda yoqmaydigan bir holat. Bu ma’noda Xitoyni raqamli totalitar davlat deyish ham mumkin.
Xo‘sh, bizda Xitoyga nisbatan davlat strategiyasi va jamiyatning qarashi qanday bo‘lishi kerak?
Farhod Tolipov:
— Oldingi suhbatlardan birida aytganimdek, Markaziy Osiyo davlatlarida o‘zini zaif deb bilish kompleksi bor. Har qanday masalada shu kompleksdan kelib chiqib harakat qilishadi. Bu masalaga shu tomondan qaragan bo‘lardim. Uyg‘urlar masalasi ko‘tarilganda, Markaziy Osiyo davlatlari hech narsa deya olmadi. Uyg‘urlarning haq-huquqlari masalasini ko‘targan davlatlar faqat g‘arb davlatlari bo‘ldi. Hatto Turkiya jim turdi. Ya’ni Xitoy bilan strategik sheriklik uyg‘urlar masalasidan muhimroq, degan yondashuv bilan.
Markaziy Osiyo turkiy xalqlari uchun yaqin bo‘lgan, ayniqsa o‘zbeklar uchun eng yaqin millat – uyg‘urlar. Befarq qarab turolmaymiz. Xitoyning uyg‘urlarga bo‘lgan munosabatini genotsid deb ham aytishmoqda ba’zi xalqaro kuzatuvchilar.
Shaxsan o‘zim uyg‘ur hamkasblarim bilan suhbatlashganimda, ularda xuddi bizning SSSR tarkibida bo‘lganimizdagi kabi ruhiy holatni sezdim... Bu masalani faqat AQSh yoki Yevropa davlatlari emas, BMT ko‘targanda edi, shunda Xalqaro hamjamiyat nuqtayi nazaridan bo‘lgani uchun Xitoy bu masalaga e’tibor qaratar edi.
Kamoliddin Rabbimov:
— 2017 yilda AQShda Donald Tramp prezident bo‘lgach, Xitoyda uyg‘urlarga nisbatan agressiv assimilyatsiya boshlandi. Rasmiy Pekin kollektiv g‘arbda millatchilar hokimiyat tepasiga kelyapti va mana shu fonda uyg‘urlarni tezda kuchli bosim bilan agressiv assimilyatsiya qilish imkoniyati paydo bo‘ldi, degan xulosaga keladi. Shundan so‘ng uyg‘urlarga nisbatan judayam ko‘p tadbirlar amalga oshirila boshlandi.
Markaziy Osiyo davlatlari rasmiy Pekinga bu borada e’tiroz bildira olmaydi. Chunki bizda hokimiyatlar jamiyatlarga kuchli bog‘lanmagan, ya’ni demokratik mexanizm shakllangani yo‘q. Beshta respublika aholisi ham Uyg‘uriston assimilyatsiya bo‘lishini istamaydi, lekin bu kayfiyat hokimiyatga chiqishi uchun ma’lum muddat kerak. Demokratik institutlar shakllanishi lozim. Ungacha esa bizning hokimiyatlar neytral — ehtiyotkor bo‘lib turadi. ShHTning birinchi strategik vazifasi ham Markaziy Osiyo Uyg‘uristonni qo‘llab-quvvatmasligi.
Mintaqamizning strategik manfaati nima? Bir necha o‘n yildan keyin Xitoy mintaqamizga juda kuchli davlat sifatida qo‘shni bo‘lishi kerakmi yoki aksincha, bizning manfaatlarimiz Xitoyning ichkarisiga kirgan bo‘lib, Uyg‘uriston orqali Xitoyga ham ta’sir qilishimiz kerakmi, degan savol turibdi. Mening nazarimda, yaqin kelajakda Uyg‘uristonni Xitoy ta’siridan chiqarib olish imkonsiz. Lekin agressivlikni o‘zgartirish turkiy dunyoga, musulmon dunyosiga, Markaziy Osiyoga bog‘liq deb o‘ylayman. Buning uchun esa hokimiyatlar jamiyatga ko‘proq erkinlik berishi kerak. Ya’ni ijtimoiy faollik, vatandoshlik jamiyati shu darajada bo‘lishi kerakki, hokimiyatlar strategik manfaatni ko‘zlab, jamiyatdagi uyg‘urlarga bo‘lgan e’tiborni bostirishi kerak emas. Bugungi kunda shunday bostirish bor.
Uyg‘uristondagi vaziyat Qozog‘istondagi ichki siyosatga aylanib ulgurgan. Chunki u yerda bir millionga yaqin qozoqlar bor. Qochib kelishganda, ularni ushlab, Pekinga topshirishgan edi Nazarboyev davrida, bu – dahshat, aslida. Markaziy Osiyodagi beshta respublika bosqichma-bosqich avtoritarizmdan voz kechishi va Uyg‘uriston masalasida jamiyatga erkinlik berilishi kerak. Va bu masalada Xitoy bosimi bizga ta’sir qilmasligi lozim.
Ahadjon Xo‘jayev:
— ShHT nizomida ichki ishlarga aralashmaslik bandi bor. Xitoy qaysi davlat bilan diplomatik aloqaga kirishadigan bo‘lsa, kelishuvga uchta masalani kiritadi: Tayvan Xitoyning ajralmas qismi; separatizmga qarshi; fundamentalizmga qarshi. Agar shu bandlar kiritilgan hujjat imzolanmasa, Xitoy diplomatik aloqadan voz kechadi.
Bilishimcha, ko‘p uyg‘urlar lagerlarga olib ketilgan yoki qamalgan. Xitoy geosiyosiy maydondagi, iqtisodiy maydondagi holati, xavfsizligi masalasi yuzasidan har xil turlanadi. Shuning uchun holatni aniq bilib bo‘lmaydi. Xalq orasidagi fikr davlatnikiga to‘g‘ri kelmaydi.
Uyg‘uristonga qarshi harakatlarda terrorizm niqob qilib olingan. Shaxsan o‘zim aytilgan gaplarga birdan ishonmayman. Avvalo uning tagini, asosini o‘rganib, keyin xulosa qilish kerak. Xitoy tarixida ham, hozir ham ba’zi narsalar uyushtiriladi. Shuning uchun ham mahalliy xalqning o‘zi aybdor deyish qiyin. Qo‘rquvdagi ezilib yotgan xalq nimanidir uyushtirishi og‘ir, birinchidan. Ikkinchidan, nazorat juda kuchli. Bu sohada tadqiqotlar ham qilganman. Masalan, 50-yillarda ham siyosiy kompaniyalar tuzilib, milliy ruhi kuchli kishilar turli ayblovlar bilan yo‘q qilingan.
Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.
Ilyos Safarov suhbatlashdi.
Tasvirchi va montaj ustasi – Abduqodir To‘lqinov.
