Сўров: мамлакат суд тизимида ҳали қатор камчиликлар мавжуд 

«Ижтимоий фикр» жамоатчилик фикрини ўрганиш Маркази томонидан «Судлар ва суд ишларини юритиш тўғрисида жамоатчилик фикри» мавзусида жамоатчилик фикри сўрови ўтказилди. Унда мамлакатнинг барча минтақаларидаги 18 ёш ва ундан катта 1100 нафар киши сўралди, уларнинг 49,2%и эркаклар ва 50,8%и хотин-қизлар. 

Сўров натижаларининг кўрсатишича, ўзбекистонликлар Ўзбекистон Республикаси президенти Ш.М.Мирзиёевнинг судлов соҳасида замонавий талаблар ва халқаро андазаларни ҳисобга олган ҳолда мамлакат суд тизимини такомиллаштириш бўйича ташаббусларини маъқуллайдилар ва қўллаб-қувватлайдилар. Фуқаролар бешта устувор йўналиш бўйича Ҳаракатлар стратегияси доирасида амалга оширилаётган суд тизимини ислоҳ қилиш суд ҳокимиятининг ҳақиқий мустақиллигини таъминлаши, фуқароларнинг бирор-бир монеликсиз одил судловдан фойдаланишини таъминлаши, инсон ҳуқуқлари 
ва эркинликларини ишончли тарзда ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириши кераклигини англайдилар.

Сўров натижаларига мувофиқ, мамлакатнинг мутлақ кўпчилик (81,5%) фуқаролари яшаш минтақасидан, ёшидан, маълумотидан, ижтимоий ва этник келиб чиқишидан, фаолият соҳасидан қатъи назар, суд тизимини ислоҳ қилишни қўллаб-қувватлайдилар.

Сўровнинг кўрсатишича, фуқароларнинг фикрига кўра, мамлакат суд тизимида ҳали қатор камчиликлар мавжуд: судларнинг ўз фаолиятига аралашувдан мустақиллиги тўла таъминланмаган, судьялар ўртасида қонунга зид ҳаракатлар содир қилиш, коррупция, инсонларнинг ташвишларига бефарқлик, адолат қонунларини бузувчи қарорлар қабул қилиш ҳолатлари учраб туради, ишларни ўз вақтида кўриб чиқмасликка ва сансоларликка йўл қўйилмоқда. Сўров иштирокчилари шунга умид қиладиларки, суд органлари ва судьялар ишининг қонун талаблари ва адолат қоидаларига мувофиқ ташкил этилиши бу камчиликларни бартараф этади, мамлакатда Қонун устуворлигини таъминлайди ва аҳолининг суд тизимига ишончи даражасини оширади. 

Суд ҳокимиятининг ҳақиқий мустақиллигини таъминлаш ва одил судловни амалга ошириш бўйича фаолиятга аралашганлик учун жавобгарликнинг муқаррарлиги қоидасини амалга ошириш суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш соҳасидаги давлат сиёсатининг устуворликларидан бири бўлиб ҳисобланади. Жамоатчилик фикри сўрови жараёнида ўзбекистонликларнинг судлар ва судьяларнинг улар фаолиятларига давлат ва ижроия ҳокимият органларининг таъсири ва аралашувидан қанчалик мустақиллиги ҳақида тасаввурлари аниқланди. 

Респондентлар жавобларининг мониторинги ижобий жавобларнинг барқарорлигини, шунингдек, судьялар ҳали ўз фаолиятига учинчи шахсларнинг аралашувидан тўла даражада мустақил эмас, деган фикрга қўшилувчи респондентлар сонининг ўсганлигини аниқлади. Фуқароларнинг қайд этишича, мустақил, беғараз суд корпусини шакллантиришга қаратилган янада кўпроқ амалий чоралар кўриш зарур. Сўров ўтказиш даврида суднинг мустақиллиги таъминланмаган, деб ҳисобловчи  респондентлар сони ўсган.

Минтақавий кесимда сўровнинг кўрсатишича, Қашқадарё вилояти (52,9%) ва Тошкент шаҳридаги (51,2%) аҳолининг ярмидан кўпи ва Қорақалпоғистон Республикаси (42,9%), Андижон (44,2%), Наманган (42,2%) вилоятларидаги сўралганларнинг учдан бир қисмдан кўпи ҳали суднинг мустақиллиги тўла даражада таъминланмаган деб ҳисоблайди. Хоразм (37,7%) ва Жиззах (31,8%) вилоятларидаги респондентлар бу фикрга камроқ даражада таянадилар.

Қорақалпоғистон Республикаси ва Сурхондарё вилоятидаги сўров иштирокчиларининг тегишлича 22,2% ва 21,9%и судлар ва судьяларнинг мустақиллиги таъминланмаган, деб жавоб берди. Бухоро вилоятида сўралганларнинг 14,3%и, Жиззах вилоятида 11,4%и ва Тошкент шаҳрида 9,3%и ҳам ана шундай деб жавоб берди.

Минтақавий кесимда сўров натижалари таҳлилининг кўрсатишича, Навоий, Сирдарё, Фарғона вилоятларидаги респондентларнинг кўпчилиги судлар ишини «тўла даражада очиқ», деб баҳолайди. Қорақалпоғистон Республикасида ва Тошкент шаҳрида респондентларнинг фақат тегишлича 3,2%и ва 8,1%и ана шундай жавоб берди.

Жиззах вилояти ва Тошкент шаҳридаги сўров иштирокчиларининг ярмидан кўпи судлар ишини «тўла даражада очиқ эмас», деб ҳисоблайди.

Қорақалпоғистон Республикасида ҳар учинчи респондент судларнинг иши кам даражада очиқ ва шаффоф, деб жавоб берди. Тошкент вилоятида сўралганларнинг 29,6%и, Наманган вилоятида 27,8%и ва пойтахтдаги респондентларнинг 26,7%и ана шу фикрга таянадилар.

Қорақалпоғистон Республикасидаги сўров иштирокчиларининг 28,6%и ва Қашқадарё вилоятида сўралганларнинг 23,1%и фуқаролик ва жиноий ишлар бўйича судлар фаолиятининг тўла ёпиқлигини қайд қилишди. 

Судлар фаолияти тўғрисида ахборот олишга фуқароларнинг қайси даражада қизиқишини аниқлаш тадқиқотнинг вазифаларидан бири бўлди. Сўров натижаларининг кўрсатишича, фуқароларнинг кўпчилиги у ёки бу даражада бу масала билан қизиқишади: сўралганларнинг 27,5%ида судлар ишига қизиқишнинг юқори даражаси, респондентларнинг 52,3%ида ўртача даражаси қайд қилинди. Сўров иштирокчиларининг 20,2%и ушбу мавзуга умуман қизиқишлари йўқлигини  билдиришди.

Яшаш жойининг тури кесимида маълумотларнинг таҳлили шаҳарликларда қишлоқ аҳолисига нисбатан ушбу масалага қизиқишнинг юқори даражасини аниқлади. 

Тадқиқот натижаларининг кўрсатишича, судларнинг иши ҳақидаги ахборот у ёки бу даражада барча ёш гуруҳлари вакилларини, аёлларга нисбатан эркакларни бироз кўпроқ қизиқтиради.

Сўров жараёнида респондентлар оммавий ахборот воситалари тумандан бошлаб Олий судгача барча даражадаги судлар ва судьяларнинг фаолияти тўғрисида қандай хабардор қилиши кераклиги, бундай маълумот қай даражада батафсил бўлиши лозимлиги юзасидан ўз нуқтаи назарларини билдирдилар. Сўровнинг ҳар иккинчи иштирокчиси (52,2%) ОАВлар судларнинг фаолияти тўғрисида тезкор ва батафсил маълумотни бериши керак, деган фикрни билдирди; ҳар учинчи (35,1%) респондент мазкур мавзу бўйича фақат ижтимоий акс-садога эга бўлган алоҳида муҳим суд жараёнлари юзасидан маълумот берилиши керак, деб ҳисоблайди. Салкам 3% респондентлар бундай ахборот оммавий ахборот воситаларида тақдим этилмаслиги керак, деб ҳисоблайди.

Тадқиқ қилинган даврда ОАВлари судларнинг иши тўғрисида батафсил ва тезкор ахборот бериши керак, деб жавоб берган респондентлар сони бироз қисқарди. ОАВлари фақат катта ижтимоий акс-садога эга бўлган муҳим суд жараёнларини ёритиши керак, деган фикрга таянувчи фуқаролар сони кўпайиб бормоқда.

Сўров жараёнида фуқаролар мамлакат оммавий ахборот воситалари судлар ва судьялар ишини қанчалик мунтазам ва батафсил ёритаётгани ҳақида фикр билдирдилар. Сўралганларнинг 25,5%и ушбу мавзудаги ахборот доимо ва батафсил берилади, деган фикрни билдирди, респондентларнинг қолган қисми ОАВлари аҳолини судларнинг иши тўғрисида «доимо ва мунтазам хабардор қилмайди» (48,7%) ёки «қисқа, умумий хабарлар беради» (18,6%) деб жавоб берди. Ушбу кўрсаткич тадқиқ қилинган даврда бирмунча ўсди. 7,1% сўралганларнинг фикрича, оммавий ахборот воситаларида бундай ахборот берилмайди.

Минтақавий кесимда судга ишончнинг энг юқори даражаси Жиззах, Сирдарё, Самарқанд, Фарғона, Хоразм ва Навоий вилоятларида қайд қилинди, уларда судьяларнинг беғаразлигига ишонишини билдирган респондентлар сони мамлакат бўйича ўртача кўрсаткичдан юқори бўлди. 

Қорақалпоғистон Республикасида, Бухоро, Сурхондарё, Тошкент вилоятларида ва Тошкент шаҳрида сўралганларнинг салкам ярми судья қарор чиқаришда истисносиз Қонунга амал қилишига «ишонаман, аммо қатъий эмас», деб жавоб берди.

Андижон ва Қашқадарё вилоятларида  тегишлича сўралганларнинг 14,9%и ва10,6%и бунга «катта қийинчилик билан» ишонади.

Сўров Қорақалпоғистон Республикаси ва Қашқадарё вилоятидаги аҳолининг катта қисми ўртасида судга ишончнинг паст даражасини аниқлади, уларда сўралганларнинг тегишлича 11,1%и ва 9,6%и судья қарор чиқаришда истисносиз фақат Қонунга ва унинг ҳар бир моддасига амал қилишига ишонмасликларини билдирди.

Сўровда аниқланишича, қишлоқ аҳолиси ўртасида суд ҳокимиятига ишонч шаҳар аҳолисига нисбатан юқоридир.

Сўров иштирокчилари судья томонидан судлов қарорини қабул қилиш жараёнида унга нима кўпроқ таъсир қилиши мумкинлиги ҳақида фикр билдирдилар. Кўпчилик (66,3%) сўралганларнинг фикрича, қарор қабул қилиш жараёнида судья Қонуннинг устуворлиги қоидасини рўёбга чиқаришга ҳаракат қилади ҳамда ҳеч қандай ташқи ҳолатлар, ҳеч ким ва ҳеч нарса ҳукм чиқаришда унга таъсир қилиши мумкин эмас. 

Сўровнинг ҳар ўнинчи иштирокчиси судья судлов қарорини қабул қилишда ушбу қарор келтириб чиқариши мумкин бўлган оқибатларни ва жамоатчилик ўртасидаги акс-садони ҳисобга олади ва ушбу омил ҳукм чиқаришга таъсир қилади, деб ҳисоблайди.

5,7% сўралганларнинг фикрича, судья ўзининг кейинги хизматда ўсиши учун ўзи қабул қиладиган қарорининг оқибатларини инобатга олган ҳолда ҳукм чиқаради.

5,4% респондентлар судьянинг кўпроқ моддий фойда олиш таъсири остида судлов қарорини қабул қилиш эҳтимолини истисно қилмайди.

Барча минтақаларда респондентларнинг кўпчилиги ўзларининг ҳуқуқларини судда ҳимоя қилишга тайёрликларини билдирдилар. Ушбу кўрсаткич Жиззах, Қашқадарё ва Сирдарё вилоятларида энг юқори нуқтага етди ва  90%дан ошди.

Сўров жараёнида шаҳар жойларидаги респондентлар  қишлоқ жойлари аҳолисига нисбатан кўпроқ ҳолларда ўз ҳуқуқлари бузилганда судга мурожаат қилишларини билдирдилар.

Сўровда айрим фуқароларнинг ўз ҳуқуқлари бузилган ҳолларда судга мурожаат қилиш ниятида эмасликлари сабаблари аниқланди:

•  муаммони бошқа йўл билан ҳал қилиш нияти;
•   адвокатнинг иши ва суд харажатларини тўлаш имкониятининг йўқлиги;
•  сансоларлик, бюрократик тўсиқлар;
•  суд тизимига ишончсизлик.