Ҳатто экзотик жойларга ташриф буюрмаган бўлсангиз-да, табиат инсонга кутилмаган совғалар тортиқ қилишга қодир эканини билсангиз керак. Қуйида айнан шундай нарсалар ҳақида сўз юритилади. Бугунги кунда дарахтларнинг 60 мингдан ортиқ турлари маълум. Уларнинг орасида нон, сут, совун ва ҳатто колбаса дарахтлари ҳам бор. Бу мақолада сайёрамизнинг турли жойларида ўсадиган энг ғаройиб дарахтлар тўғрисидаги кўплаб қизиқарли фактларни билиб оласиз.
Нон дарахти
Энг ғаройиб дарахтлардан бири — нон дарахти. У тропик мамлакатларда ўсади, бироқ унинг ватани Янги Гвинея ва Океания ҳудуди саналади. У ҳақида бор-йўғи XVII асрда инглиз денгизчилари сабаб билишган. Денгизчилар маҳаллий аҳоли ғаройиб дарахт мевасини нон ўрнида ейишини ҳайрат билан кузатишган. Ана ўшанда матрослар ўсимликнинг кўчатини олиб кетиб, ўз ўлкаларида ҳам экишган. Бироқ бундан яхши натижа чиқмади. XVIII асрда уни Ямайкада ўстиришга муваффақ бўлишди. Мазкур ўсимлик мевалари қулларни боқишдаги асосий маҳсулотга айланди.
Нон дарахтининг пояси ва шохлари йўғон. У жуда тез ўсади ва баландлиги 25 метрга ҳам етиши мумкин. Меваларининг узунлиги 30-35 сантиметрга, вазни эса 4-5 килограммга тенг. Ташқи кўриниш жиҳатидан қовунга ўхшаб кетади. Нон дарахти бир неча ойлар давомида сувсизликка чидаши ва Цельсий бўйича 40 даража иссиқ ҳароратни ҳам кўтариши мумкин.
Қизиқарли жиҳати, бу ғаройиб дарахт йилига 9 ой давомида мева беради. Етмиш йил давомида ҳар йили битта дарахтдан 600-700 та мева олинади. Юқорида айтиб ўтилганидек, нон дарахти мевалари кулинарияда ҳам қўлланилади: у қовурилади, қайнатилади, ун каби янчилади ва хомлигича истеъмол қилинади. Таъмига кўра картошкани ёдга солади.
Шунга қарамай, улар жуда тез айнийди. Шунинг учун уни қисқа вақт ичида еб тугатишга тўғри келади. Бироқ у қуритилса, анча узоқ сақланади.
Дарахтнинг қолган қисмлари хўжаликда кенг қўлланилади: барглари билан уй ҳайвонлари боқилади, уруғи эса қовурилади.
Сут дарахти
Бу дарахт — ўта ғаройиб. Уни «бросиум» ёки «сигир дарахти» деб ҳам аталади. Бугун уни Жанубий ва Марказий Америкада, шунингдек Осиё мамлакатларида ҳам учратиш мумкин. У кўпинча 30 метргача ўсади. Дарахт номининг ўзиёқ суюқлик ишлаб чиқаришини англатади. Айнан шунинг учун ҳам мазкур дарахт етиштирилади. Бошқа ўсимликлардан фарқли равишда унинг сути заҳарли эмас, аксинча фойдали ҳамда таъми ёқимли.
Ташқи жиҳатдан ушбу суюқлик оддий сутни ёдга солади. Бироқ у қуюқроқ ва ўзига хос ёқимли ҳидга эга. Олдиндан қайнатиб олинса, ҳатто жазирама иссиқда ҳам сут бир ҳафтагача ачимайди. Сут дарахти ҳақида билган илк европаликлар испан истилочилари эди. Уйга келиб, соғиш мумкин бўлган ажойиб дарахт ҳақида сўзлаб беришган. Дарахтнинг танаси кесилади, унинг тагига эса идиш қўйилади. Бир мартада 3-4 литр сут йиғиш мумкин.
Маҳаллий аборигенлар бундай шарбатни биз қўй ёки эчки сутини ичгандек истеъмол қилишади. Бундан ташқари, ундан шам ва сақич ишлаб чиқариш учун мум олиш мумкин.
Шам дарахти
Шам дарахти ёки парментьера ейиш учун яроқли. У меваларининг ноодатий шакли сабаб шундай аталади. Ташқи кўриниш жиҳатидан шамга ўхшашидан ташқари унинг таркибида яхши ёниш имконини берадиган ёғ ҳам бор. Шам дарахти тропик жунглиларда ўсади. Одамлар ундан тиббий мақсадларда фойдаланишни ўрганишган.
Совун дарахти
Ғаройиб дарахт Осиё ва Американинг тропик ўрмонларида ўсади. Бу қизиқ ўсимлик, айниқса унинг меваларида кўплаб сапонин моддаси бўлиб, у кир кетказиш хусусиятига эга. Илгари ҳиндулар ушбу дарахтнинг пўстлоғидан матоларни оқартириш учун фойдаланишган. Бугун эса совун дарахти косметологияда кенг қўлланилади.
Унинг уруғи ўта қаттиқ, шунинг учун ундан тасбеҳ ва турли безаклар тайёрланади. Мевалари совунли ёнғоқлар деб аталади, чунки улар бемалол кир ювиш кукуни ўрнини боса олади. У мутлақ гипоаллерген, ҳиди йўқ, экологияга ҳам зарар келтирмайди.
Колбаса дарахти
Колбаса дарахти ёки кигелия Африка мамлакатларида ўсади. У 10 метргача ўсади. Унда катта гуллар ва узунлиги 50-60 см бўлган колбаса шаклидаги ўзига хос мевалар ўсади. Европада бу дарахт ҳақида бир неча асрлар олдин эшитишди. Қизиқарли жиҳати, колбаса дарахти якка ҳолда ўсади, ҳеч қачон иккита дарахт ёнма-ён бўлмайди. Жазирама иссиқ кунлар келиши билан улар баргини тўкади, шу йўл билан сув захирасини тежайди. Ёмғир мавсуми бошланганида эса уларнинг шохларида яна барглар пайдо бўлади.
Кундуз куни ноодатий гуллар батамом ёпиқ, кун ботиши билан эса улар очилади. Бу гулларнинг ягона камчилиги чанглантирувчиларни жалб этиш учун зарур бўлган ёқимсиз ҳиди. Дарахт меваларини истеъмол қилишдан аввал унга термик ишлов бериш керак. Чунки у жуда заҳарли. Маҳаллий аҳоли ундан алкоголь ичимлик тайёрлашни ўрганишган.
Мевалар ўта мустаҳкам пўстлоқ билан қопланган. Уруғини олиш учун дастлаб мевани қуритиш, ана ундан кейин болта билан майдалаш керак бўлади. Африка аборигенлари колбаса дарахтини тиббиётда қўллашади. Унинг мевалари билан яллиғланишлар, илон чақиши, захм (сифилис) даволанади ва турли яраларни боғлаш учун қўлланилади.
Шифокорлар ғаройиб кигелия дарахти аслида антибактериал хусусиятга эгалигини тасдиқлайдилар. Айнан шунинг учун бугунги кунда турли косметика воситаларини ишлаб чиқаришда қўлланилади. Дарахт мевалари узоқ қайнатилганида қизил бўёқ олиш мумкин. Африкаликлар у билан матоларни бўяшади.
Кигелия пояларидан каноэлар, шунингдек айрим мусиқа асбоблари ясалади.
