Мамлакатимизда мустақил суд ҳокимияти зиммасига фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини кафолатли ҳимоялаш, жамиятда қонун устуворлигини таъминлаш, адолатни қарор топтириш вазифаси юклатилган.
Судлар инсон ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини Конституция ва амалдаги қонунларга таяниб, ваколатлари доирасида ҳимоя қилмоқдалар. Бунинг самараси ўлароқ фуқароларнинг суд ҳокимиятига, адолат барқарорлигига, қонун устуворлигининг бардавомлигига ишончи тобора ортмоқда.
Масалан, Қ. Файзиев (исм-фамилиялар ўзгартирилди) судга ариза билан мурожаат қилиб, Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 7 октябрдаги "Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун танлов асосида ер участкалари бериш тартиботларини ва қурилиш учун рухсатномалар олиш тартибини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қарори ижроси доирасида вилоят ҳокимлиги томонидан ўтказилган танловда иштирок этиб, ғолиб деб топилганини қайд этган.
Шундан сўнг туман ер участкалари бериш (реализация қилиш) комиссиясининг 16-сонли далолатномасига асосан Иштихон туман ҳокимининг Қ. Файзиевга тумандаги "Қиёт" маҳалла фуқаролар йиғини, Бойлар қишлоғи ҳудудида Сунъий қопламали стадион қуриш учун 1000 квадрат метр ер майдонини доимий фойдаланиш ҳуқуқи билан ажратиш тўғрисида қарори қабул қилинган. Ушбу ер майдонини давлат рўйхатидан ўтказиш туман ер тузиш ва кўчмас мулк кадастри давлат корхонаси зиммасига юклатилган.
Ҳамма муаммо шундан бошланган. Чунки Қ. Файзиев туман ер тузиш ва кўчмас мулк кадастри давлат корхонасига ер майдонини давлат рўйхатидан ўтказишни сўраб, бир неча марта мурожаат қилади.
Лекин туман ер тузиш ва кўчмас мулк кадастри мутасаддилари стадион қуриш учун ажратилган ер майдони низоли эканини рўкач қилишдан нарига ўтишмайди.
Шундан сўнг Қ. Файзиев туман ҳокимининг қарорига асосан ўзининг номига ажратилган 1000 квадрат метр ер майдонини давлат рўйхатидан ўтказиб бериш мажбуриятини туман ер тузиш ва кўчмас мулк кадастри хизмати зиммасига юклашни сўраб, судга мурожаат қилади. Иштихон туман маъмурий судининг 2018 йил 5 февралдаги ҳал қилув қарори билан Қ. Файзиевнинг мурожаати қаноатлантирилди.
Ўз навбатида, суднинг ушбу қароридан норози бўлган ер тузиш ва кўчмас мулк кадастри Иштихон туман давлат корхонаси раҳбари Ғ. Очилов кассация тартибида шикоят берди. Кассация инстанциясининг очиқ суд мажлисида Ғ. Очилов суд ишни бир томонлама кўргани, ҳақиқий ҳолатга етарлича баҳо бермагани, ушбу низоли ер майдони туман ҳокимининг 2017 йил 14 январдаги қарори билан ҳаммом қуриш учун В. Турдиевга ажратилганини баён қилди. Фуқаролик ишлари бўйича Иштихон туман судига В. Турдиев Қ. Файзиев томонидан ер майдонига ўзбошимчалик билан тўкилган тошни олдириш ҳақида даъво аризаси билан мурожаат қилгани, суд қарори қабул қилинганини билдирди.
Шунингдек, у В. Турдиевга ажратилган ер майдони қонун талабига кўра, давлат рўйхатидан ўтказилганини қайд этиб, биринчи босқич судининг ҳал қилув қарорини бекор қилишни, аризачи Қ. Файзиевнинг шикоят аризасини рад этиш ҳақида янги ҳал қилув қарори чиқаришни сўради.
Кассация судида мутахассис сифатида сўралган туман архитектори Г. Азаматов масалага ойдинлик киритди. Маиший хизмат уйи, стадион, ҳаммом ва омборхона қуриш учун Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 7 октябрдаги 285-сонли қарори ижроси юзасидан ер майдонлари танловга қўйилган. Ушбу танловда Қ. Файзиев ҳам иштирок этган ва ғолиб чиққан. Ана шу танлов ўтгунига қадар стадион ва омборхона учун ажратилган ер майдонида баъзи фуқаролар ўзбошимчалик билан уй-жой қуриб олишган. Улар огоҳлантирилиб, уй-жойни бузиш юзасидан судга мурожаат қилинган. Г. Азаматовнинг маълум қилишича, туман раҳбарияти билан келишилиб, Қ. Файзиевга стадион, В. Турдиевга эса, ҳаммом қуриш учун туман захирасидаги майдондан ер ажратилган.
Туман архитектори Г. Азаматов туман ер тузиш ва кўчмас мулк кадастри давлат корхонаси бошлиғига тадбиркор В. Турдиевга ер майдони нотўғри берилгани, шу боис уни давлат рўйхатидан ўтказиш қонунга зид эканини билдирган. Қ. Файзиевнинг қурган стадиони ўзига берилган ер майдонига тўғри келади. Низолашаётган В. Турдиев ва Қ. Файзиевларнинг ер майдонлари алоҳида-алоҳида.
Амалдаги Фуқаролик процессуал кодексининг 269-моддаси 1-қисмида фуқаро ўзининг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар (қарорлар) устидан бевосита судга ёки бўйсунув тартибида юқори органга, мансабдор шахсга мурожаат қилишга ҳақлилиги, суд шикоятнинг асосли эканлигини аниқласа, шикоятга сабаб бўлган хатти-ҳаракатни (қарорни) ғайриқонуний деб топиши, фуқаронинг талабини қаноатлантириш вазифасини юклаши, унга нисбатан қўлланган жавобгарлик чораларини бекор қилиши ёки унинг бузилган ҳуқуқлари ва эркинликларини бошқа йўллар билан тиклаши назарда тутилган.
Гувоҳи бўлганингиздек, туман ҳокимининг қарорига асосан, Қ. Файзиевга стадион қуриш учун ер майдони ажратилган.
Бироқ туман ҳокимининг ушбу қарори қонуний кучда бўлса-да, туман ер тузиш ва кўчмас мулк кадастри давлат корхонаси томонидан сунъий қопламали стадионни давлат рўйхатидан ўтказиш асоссиз равишда рад қилинган.
Кассация инстанцияси судлов ҳайъати юқорида қайд этилган қонун талаби ва иш ҳолатларидан келиб чиқиб, манфаатдор шахс Ғ. Очиловнинг кассация шикоятини қаноатлантирмасдан, биринчи босқич судининг ҳал қилув қарорини ўзгаришсиз қолдиришга қарор қилди.
Шу ўринда яна бир мисолга тўхталадиган бўлсак, пайариқлик Ҳурият момо 1919 йилда туғилган. Бир асрлик ҳаёт йўлини босиб ўтган онахон ҳозирга қадар туғилганлик тўғрисида гувоҳномага эга эмас экан. Унинг ота-онасига дахлдор бирон-бир ҳужжат сақланиб қолмаган.
Юз билан юзлашган онахоннинг қўлида ягона пенсионерлик гувоҳномаси бор, холос, унга шунга асосан нафақа пули берилади.
Ҳ. Умированинг ўғли П. Шерқулов туман адлия бўлимига мурожаат қилиб, бир неча йиллардан бўён онаси Х. Умировага туғилганлик тўғрисида гувоҳнома олиш мақсадида турли ташкилотларга мурожаат қилгани, бироқ натижа бўлмагани, шу боис бу борада амалий ёрдам кўрсатишни сўраган.
Туман адлия бўлими, ўз навбатида, судга ариза билан мурожаат қилиб, П. Шерқуловнинг аризасини қаноатлантириш ва Пайариқ тумани 1-сон ФҲДЁ бўлимининг 2019 йил 7 мартдаги 127-сонли хатида кўрсатган хатти-ҳаракатларни ҳақиқий эмас, деб топиш ва ФҲДЁ зиммасига Ҳурият Мирзақобилованинг туғилганлигини қайд этиш мажбуриятини юклашни сўраган.
Суд мажлисида онахоннинг ўзи ҳам кўрсатма берди. 1940 йилда Ш. Умировга турмушга чиққани ва Умирова фамилиясига ўтгани, тўққиз нафар фарзанди борлигини қайд этиб, ФҲДЁ бўлими зиммасига туғилганлик гувоҳномасини бериш мажбуриятини юклашни сўради.
Суд мажлисида жавобгар — Пайариқ тумани 1-сон ФҲДЁ бўлими мудираси М. Ваҳобова Ҳ. Умированинг ҳужжатлари тўлиқ бўлмагани сабабли унинг важларини тасдиқлаш имкони — фақат судга мурожаат қилиш ҳуқуқи тушунтирилганини қайд этди.
Пайариқ тумани "Янгиобод" маҳалла фуқаролар йиғини раиси Т. Худойбердиев томонидан судга тақдим этилган далолатномада 1919 йилда туғилган Ҳ. Умирова шу манзилда яшаб келаётгани, аммо унинг шахсини тасдиқловчи ҳужжатлар йўқ экани қайд этилган. Шунингдек, Самарқанд вилояти ФҲДЁ архиви маълумотномасида Мирзақобилова (Абдураҳмонова) Ҳуриятнинг туғилганлик ҳақидаги далолатнома ёзувлари қайд этилмагани кўрсатилган.
Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 14 ноябрдаги қарори билан тасдиқланган "Фуқаролик ҳолати далолатнома ёзувларини қайд этиш қоидалари"нинг 19-бандида, 16 ёшдан ошган, туғилиши қайд этилмаган шахсларнинг туғилганлигини қайд қилиш суднинг ҳал қилув қарори асосида амалга оширилиши белгилаб қўйилган.
Шунингдек, Фуқаролик кодексининг 38-моддасига мувофиқ, фуқаролик ҳолати ҳужжатлари ёзувларини тузатиш ва ўзгартиришга етарли асослар бўлса ҳамда манфаатдор шахслар ўртасида низо бўлмаса, фуқаролик ҳолати ҳужжатларини ёзиш органи томонидан амалга оширилади.
Манфаатдор шахслар ўртасида низо бўлса ёки фуқаролик ҳолати ҳужжатларини ёзиш органи ёзувни тузатиш ёки ўзгартиришни рад этса, низо суд томонидан ҳал қилинади.
Фуқаролик ҳолати ҳужжатлари ёзувларини бекор қилиш ва тиклаш фуқаролик ҳолати ҳужжатларини ёзиш органи томонидан, манфаатдор шахслар ўртасида низо бўлса ёки фуқаролик ҳолати ҳужжатларидаги ёзувларда жиддий тафовутлар бўлса, суд қарори асосида амалга оширилади.
Бундан ташқари Вазирлар Маҳкамасининг юқорида қайд этилган қарори 1-иловаси 18-бандида белгиланган муддат ўтиб кетганлиги туғилганликнинг қайд этилишига тўсқинлик қила олмаслиги белгиланган.
Суд юқорида қайд этилган қонун ва Вазирлар Маҳкамаси қарори талабларидан келиб чиқиб, Ҳ. Умированинг аризасини қаноатлантириш зарур деган тўхтамга келди. 1-сон ФҲДЁ бўлими мансабдор шахслари зиммасига амалдаги йўриқномаларда белгиланган тартибда туғилганлик ҳақида далолатнома ёзувларини тиклаш мажбуриятини юклади.
Яқинда Пайариқ туман маъмурий судининг Йўлтепа қишлоғидаги П. Шерқулов хонадонида бўлиб ўтган сайёр суд мажлисида туман адлия бўлимининг Ҳурият Умированинг манфаатларини кўзлаб, мансабдор шахснинг хатти-ҳаракатлари устидан келтирган аризасини қаноатлантириш, 1-сонли ФҲДЁ бўлими мансабдор шахслари зиммасига Х. Умированинг туғилганлик ҳақида далолатнома ёзувларини тиклаш мажбурияти юклатилган суд қарори қабул қилинди.
Кекса онахон адолат қарор топганидан беҳад мамнун бўлди.
Хулоса қилиб айтганда, судлар амалдаги қонун талабларидан келиб чиқиб, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилмоқда.
Ботирали ДИЁРОВ,
Самарқанд вилояти
маъмурий судининг раиси
