Янгиланаётган олий таълим қандай бўлиши керак? — Ёш астрофизик билан суҳбат

Kun.uz таҳририяти бугунги илм-фан, таълим ҳақида етакчи тадқиқотчи олимлар билан суҳбатларини давом эттиради. Навбатдаги суҳбатдошимиз Физика-математика фанлари доктори, Жаҳон фанлар академиясининг ёш аъзоси Аҳмаджон Абдужаббаров бўлди.

Суҳбат мавзуси олий таълим тизими, ундаги муаммолар ечимига бағишланган. Ўзбекистондаги олий таълим муассасалари таълим тизими, сифати, ўқув дастурлари хорижий университетлар билан таққосланган ҳолда таҳлил қилинган ва зарур таклифлар билдирилган. 

— Хорижий ОТМларнинг Ўзбекистондаги университет ва институтлардан асосий фарқи нимада — таълим сифатидами ёки тизим қулайлигида?

— Ўзбекистонда кўплаб маҳаллий олий ўқув юртлари билан бир қаторда хорижиий университетлар филиаллари ҳам фаолият олиб боради. Улар ўртасида фарқ, албатта, бор: тизимда ҳам, таълим сифатида ҳам. Бизда таълим жаҳон даражасига чиқиб ололмади, таълим сифати ислоҳ қилинмади.

Ҳар икки тизимли таълим муассасаларида фаолият олиб борганман. ЎзМУ ва ТАТУда физика фанидан дарс бераман, чет элда эса Франкфурт, Селизия, Фудан университетларида ишлаганман, шунингдек, Тошкентда янги очилган Амити университетида талабаларга маърузалар ўқийман.

Таълим сифатидаги фарқларга тўхталсам, Ўзбекистондаги олий таълимдаги фанлар ўқув юкламалари бундан 20-30 йил олдин шакллангани бўйи ҳали тубдан қайта кўриб чиқилмаган. Фан, хусусан, физика ёки математика фанлари бир жойда қотиб турмайди, доим ўзгаришда бўлади. Ҳар йили тубдан янгилаб туриш керак бўлади.

Яқинда эълон қилинган Президент фармонида олий таълим тизимини янги босқичга кўтариш бўйича вазифалар белгиланган. Ўйлайманки, мана шу вазифаларга тўғри ёндошилса, биздаги таълим сифати ҳам, олий таълимдаги ўқитиш тизими ҳам жаҳон стандартига мос келиб қолади.

Кредит таълим тизимига ўтилиши, ҳар бир фанни замон талабларига мослаш билан бирга шунга мос равишда адабиётлар, уларга энг сўнгги янгиликларни киритиш керак бўлади. Бунда 20-30 йил олдинги маълумот эмас, яқин 2-3 йилда ҳам қанча янгилик бўлмоқда. Глобаллашув даврида илм-фан тўхтаб қолгани йўқ.

Илм-фандаги энг сўнгги янгиликларни талабаларга етказиб беролмасак, биз чиқараётган кадрларимиз замонавий талабга жавоб бермай қолади деб ҳисоблайман.

— Халқаро рейтинглар ва унга кириш ҳақида кўп гапирилади, сизнингча, ОТМлар нималарга кўпроқ эътибор қаратиши зарур? Давомат ва формагами ёки ёндашув ўзгартирилиши керакми?

— Президент фармонида иккита университетни энг кучли 500 та университет қаторига киритиш вазифа қилиб қўйилди. Бунга эришиш учун эса анча-мунча ишлар қилиниши керак. Миллий университетда шу борада бир қатор вазифалар амалга ошириляпти. Хусусан, профессор-ўқитувчиларнинг илмий мақолаларини нуфузли илмий журналларда чоп эттириш йўналишида ишлар қилинмоқда.

Шу билан бирга, университетларимизда эски тизимдан қолган иллатлар ҳам бор. Яъни форма ва шу каби нарсаларга бўлган эътибор. Бу билан мен форма керак эмас демоқчимасман. Гап шундаки, бу биринчи галда эътибор қаратиладиган вазифа эмас.

Кўп университетларда бунга ошиқча аҳамият қаратилиши, дарсларда ҳам шуни муҳокама қилиш — буни дарснинг ҳаққига хиёнат деб аташ мумкин. Ундан кўра берилаётган дарсни сифатини биринчи ўринга қўйишса мақсадга мувофиқ бўлар эди. Талабани қандайдир қолипларга солиш нотўғри деб ҳисоблайман. Мен билган хориждаги етакчи университетларда бу каби нарсаларга эътибор қаратишмайди.

Энг яхши мингталик университетлар рейтингига кириш учун тамойилларининг ичида университетнинг илмий салоҳияти билан бир қаторда чет эллик мутахассисларнинг жалб этилганлик даражаси ҳам киради. Гап уларнинг бу ерда дарс бериши ҳақида ҳам эмас. Маҳаллий профессор-ўқитувчилар билан ҳамкорликда илмий ишлар қилиши шу университет учун ижобий натижа саналади. Ва бу рейтинг кўтарилишига сабаб бўлади.

Университетлар олдидаги вазифалардан яна бири ўз жозибадорлигини кўрсата олиш, яъни нимаси билан хорижий талабаларни, мутахассисларни ўзига жалб қилади? Бунинг учун эса инглиз тилида ўқитиладиган фанларни йўлга қўйиш ва кўпайтириш лозим. Чунки улар ўзбек ёки рус тилида эмас, жаҳондаги илм-фан тили — инглиз тилида таълим олишни хоҳлайди. Бу масалада бизни олий таълимимиз анча оқсайди. Бакалаврга кирганданоқ маълум фанларни инглиз тилида ўқитишни бошлаш зарур. Ёшлар тилни тез ўрганади. Босқичма-босқич тўртинчи курсга келганда фанларнинг ярми шу тилда олиб борилса, натижа яхшиланади. Бу нарса талабалар орасида ҳам тез ёйилади, танлов имкониятларини оширади. Буни айнан информацион технологиялар соҳасига жорий қилиш хорижий талабаларни тез жалб қилиши шубҳасиз.

Бу масалада яна бир томони бор: инглиз тилида дарс берадиган профессорлар. Ўзбекистонда бу борада кадрлар талайгина. Фақат университетлар уларни ўзига торта олса бўлди. Профессорларимиз ё хорижий университетларга, ё уларнинг Ўзбекистондаги филиалларига ишлаб юрибди. Имконият, шароит яратилса шу ерга келиб дарс бера олади.

— Университетлар ўзлари етиштираётган кадрларнинг мониторингини қилиши уларни юқори рейтингларга етаклаши мумкинми?

— Албатта, университетлар ўз кадрларининг жаҳонда қанчалик талабгирлигини кўрсатиш учун уларни мониторинг қилиб бориши керак. Масалан, Ўзбекистон Миллий университетини битирган талабалар ҳатто АҚШ университетларида ишлаб юрибди. Лекин бу мониторинг қилинмайди ва буни биз билмаймиз. Демоқчиманки, ОТМ шуни мониторингини қилиб бориши керак. Шу ўринда яна бир нарса таъкидлаш керак, бу нарса бюрократик тарзда, битирувчиларга қаерда ишлаётгани ҳақидаги қоғозни тўлдириб келишини бажартириш билан ҳам амалга оширилмайди.

Университет ўз кадрларини аниқлаш ва буни кўрсатиш орқали ўзини-ўзи реклама қилади, жозибадор этади.

— Ўқув фани ва унинг предметига ёндашув масаласида фикрингиз қандай?

— Ўқув фанлари предметига ёндашув ҳам, ўқув дастурлари тузиш тамойиллари ҳам тубдан қайта кўриб чиқилиши керак бўлган мавзулар. Негаки, мисол келтираман, ТАТУ ахборот телекоммуникация технологиялари бўйича мутахассислар етиштириб чиқаради. Шу даргоҳда физика фани ҳам ўқитилади. Бир курс давомида уларга физиканинг ҳамма бўлимларидан оз-оздан ўқитилади, яъни механика, молекуляр физика, электромагнитизм, оптика, ядро физикаси каби бўлимлар ўқув дастурига киритилган. Натижада талаба на унисини, на бунисини тўлақонли ўргана олади.

Таққослаш учун, хорижий олий таълимдаги айнан шу мутахассисликка ўқитиладиган физика ўқув дастурида бирданига электромагнит сигналларини ўргатишдан бошланади. Чунки информацион технологиялар бўйича тайёрланадиган мутахассислар асосан, электромагнит сигналлар нима, улар қандай узатилади, уларни ҳосил қилувчи манбалар, қайд қилувчи ускуналарни кўпроқ билиши керак.

Ҳар бир йўналиш бўйича физикани мослаштириш керак. Биздачи — физиканинг барча бўлимларидан оз-оздан йиғиб дарсга татбиқ этишади, натижа эса, юқорида айтилгандек! Таклифим ахборот технологиялари соҳасида физика йўналишини қайта кўриб чиқиш лозим.

Бошқа университетларни айтадиган бўлсак, лабораториялардаги ускуналар жуда эски, ҳатто собиқ иттифоқ давридан қолганлари ҳам бор. Замонавийлари кам, ваҳоланки, физикада замонавий жиҳозларда лаборатория тажрибаларини кўрсатиб бериш керак.

Фойдаланилаётган адабиётларга келсак, бу ҳам шу аҳволда. Ўзим дарс берадиган ўзбек гуруҳда 1-курс механикадан тавсия этилаётган китоб ўтган асрнинг охирларида таржима қилинган китоб, ҳатто, уни ҳам топиш муаммо. Бу нимадан далолат беради: юқоридаги каби тил муаммоси ва таржима қилиш масаласи.

Таржима қилиш жараёнида яна бир муаммо кузатилади. Яъни физик, астрономик атамаларни, олимларнинг исмларини ўзбек тилига таржима қилиш, қўллашда муаммолар юзага келади. Олимлар бунда ҳар хилликларга бориб қолади. Масалан, инглиз тилидаги Black Hole деган сўзни кимдир «қора туйнук», кимдир «қора ўра», яна бирови «қора ўпқон» дейди.

Интервьюни тўлиқ юқоридаги видеода томоша қилишингиз мумкин.

Суҳбатдош: Йигитали Маҳмудов