Она тилини мукаммал ўрганиш фақат фанга ажратилган соатга боғлиқми?.. ХДП депутати мунозарага қўшилди

Она тили ҳаммамиз учун муқаддас. Агар у муҳокама, мунозара мавзусига айланса, томошабин бўлиб туришга ҳаққимиз йўқ. Кейинги кунларда ижтимоий тармоқларда умумий ўрта таълим мактабларининг ўқув режасида “Она тили” фанига ажратилган соатларнинг қисқартирилиши масаласи билан боғлиқ турли фикр-мулоҳазалар билдирилмоқда. Айрим партиялар вакиллари бу мавзу ҳамманинг кўнглига яқинлигини билиб, шовқин кўтариб, ўзини кўрсатишга уринаётгани, тўғриси, менга маъқул эмас.

Мазкур масаланинг долзарблигини ҳисобга олиб, Халқ демократик партиясининг фаоллари билан умумий ўрта таълим мактабларининг ўқув режаси ва лойиҳа сифатида тақдим этилган ўқув дастури билан яқиндан танишиб чиқдик. Чунки “Она тили” фанини ўқитишнинг меъёрий ва методологик асосларини таҳлил қилмасдан туриб, шошилинч фикр билдириб бўлмайди.

Ўрганиш жараёнида қандай масалаларга дуч келдик?

Биринчидан, халқ таълими вазирининг 2020 йил 25 февралдаги 52-сонли буйруғи 1-иловаси билан “Умумий ўрта таълим мактаблари учун 2020-2021 ўқув йилига мўлжалланган таянч ўқув режаси” тасдиқланган. Таянч ўқув режада она тили ва адабиёт фани учун ажратилган ҳафталик ўқув соатлари қуйидагича тақсимланган:

- 1 синфда ўқув йилининг 1-2 чоракларида ҳафтасига 4 соат “Алифбе”, 4 соат “Ёзув”, 3-4 чоракларда 4 соат “Она тили” ва 4 соат “Ўқиш” фани;

- 2-4 синфларда ҳафтасига 4 соат “Она тили” ва 3 соат “Ўқиш” фани;

- 5-6 синфларда ҳафтасига 3 соат “Она тили” ва 2 соат “Адабиёт” фани;

- 7-9 синфларда ҳафтасига 2 соат “Она тили” ва 2 соат “Адабиёт” фани;

- 10-11 синфларда ҳафтасига 1 соат “Она тили” ва 2 соат “Адабиёт” фани ўқитилади.

Агар ўқув режа таҳлилига эътибор қаратилса, ҳафталик энг кўп ўқув соати (57 соат) она тили ва адабиёт фанига ажратилган. Бошланғич синфларда “Она тили”га доир нутқий, лингвистик ва матн билиш кўникмаларини ўзлаштириш осон ҳамда самарали амалга ошади. Шунинг учун бошланғич синфларда она тилини ўқитишга алоҳида эътибор қаратилиши мақсадга мувофиқ. Бошланғич синфларда интеграллашган машғулотларнинг ташкил этилиши ва PIRLS, TIMSS каби халқаро баҳолаш дастурлари асосида ўқув топшириқларининг ишлаб чиқилиши ўқувчиларнинг ўқиш ва матнни тушуниш кўникмаларини ривожлантиришга янада самарали таъсир кўрсатади.

Юқори синфларда ўқувчилар ўзлаштириши лозим бўлган кўникмалар тўплами (сони) ошиб боради. Ўқиш ва ёзиш кўникмасига эга ўқувчиларнинг социолингвистик компетенцияларни ўзлаштириши учун соатлар ҳажми эмас, ўқув материалларининг йирик блоклар асосида структуралаштирилиши, уларда мустақил ўз устида ишлаш мотивациясини кучайтириш ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Шу ўринда бир жиҳатни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим: умумий ўрта таълим мактаби ўқувчиси “тилшунос” сифатида тайёрланмайди, у она тилининг адабий меъёрларини билиши, оғзаки ва ёзма нутқ малакаларига эга бўлиши талаб этилади. Ўқувчилардан фанга катта соат ажратиб, грамматик қоидаларни ёдлатиш методикаси ўзини оқламайди. Бу ҳолат тажрибада бир неча йил синовдан ўтказилди: фанга ажратилган кўплаб соатлар ва замонавий талабларга жавоб бермайдиган ўқитиш методикаси ўқувчиларни она тилида саводли гапириш ва ёзишдан йироқлаштирди. Демак, фанга ажратилган соатлар ҳажми уни ўзлаштиришнинг натижавийлигини кафолатлай олмайди.

Иккинчидан, умумий ўрта таълим мактаби битирувчиларининг олдида олий таълим муассасаларида ўқишни давом эттириш ва касб танлаш масаласи туради. Кўпчилик таълим йўналишларига ўқишга кириш учун “Она тили” фанидан тест топшириш талаб этилади. Умумий ўрта таълим амалиёти билан танишиш орқали мазкур масалага ҳам ечим топилгани, яъни юқори синфлар учун вариатив ўқув режаларининг ишлаб чиқилганлигига гувоҳ бўлинди. Вариатив ўқув режалари асосида таълим олиш ўқувчига олий таълим муассасасига тайёргарлик кўриш, шу жумладан, “Она тили” фанини чуқурлаштирилган тарзда ўрганиш  имконини беради.

Учинчидан, ўқув дастури лойиҳаси билан танишиш Республика таълим марказида янгича ёндашув асосида “Она тили” фанини ўқитишнинг дастурий-дидактик таъминоти ишлаб чиқилаётганлигини кўрсатади. Бу албатта, ижобий ҳолат. Дастурда “Она тили”ни ўқитиш концепцияси, мактаб битирувчиларига “Она тили” фани бўйича қўйиладиган талаблар, “Она тили” фани бўйича ўқувчиларга синфлар кесимида қўйиладиган талаблар, “Она тили” фанини ўқитиш методологияси, ўқувчиларнинг она тилида лингвистик саводхонлигини баҳолаш масалалари аниқ белгилаб берилган. Шунингдек, мазкур талаблар асосида синфлар кесимида ўқув дастурлари мазмуни ҳам ёритиб берилган. Хулоса қилиш мумкинки, дастур замонавий талаблар ва илғор хорижий тажрибаларни чуқур ўрганиш асосида ишлаб чиқилган. Савол туғилади: асосий муаммо нимада?..

Учинчидан, “Она тили”ни ўқитиш самарадорлигига эришиш учун унинг миқдорий асосларига эмас, сифатига эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ:

- чет тили сингари она тилини ўрганишда ҳам тил муҳити муҳим роль ўйнайди. Бунинг учун ўқувчини қуршаб турган муҳитда она тилига ҳурмат, боланинг кўзи ҳар куни тушадиган исталган ахборот саводли ёзилган бўлиши, ота-оналарнинг тил саводхонлигига эътибор қаратиш зарур;

- оммавий ахборот воситаларида ўзбек адабий тилида медиахабарлар ва матнларнинг бериб борилишини қатъий назоратга олиш лозим. Айрим ахборот воситаларининг саводсизликни тарғиб қилаётганлигига кўплаб мисолларни келтириш мумкин. Оммага тақдим этилаётган хабарларнинг саводсиз ёзилиши ва тарқатилишини ҳеч қанақасига оқлаб бўлмайди. Бу ҳолат эса, ҳозирги кунгача давом этиб келмоқда;

- “Она тили” фанини ўқитиш методикасини ривожлантиришга жуда катта масъулият билан ёндашиш лозим. Тил ўқитиш методикасининг “саёзлиги” ва “нўноқлиги” уни ўрганишга жуда катта салбий таъсир кўрсатади;

- умумий ўрта таълимда ўқитиладиган ҳар қандай фан доирасида ўқувчиларнинг ёзма ва оғзаки нутқини ривожлантириш технологиясининг қўлланилиши мақсадга мувофиқ;

- умумий ўрта таълим мактабларининг нафақат она тили, балки барча фан ўқитувчиларида сўзлашув эмас, адабий услубда гапириш малакасини таркиб топтириш лозим. Исталган фан ўқитувчисининг она тилида саводли гапириши ва ёзиши ўқувчининг грамматик саводхонлигига жуда катта ижобий таъсир кўрсатади;

- бола ўзининг она тилида таълим олиши зарур. Чунки ўзининг она тилида саводхон бўлган ўқувчининг чет тилларни ҳам саводли ўрганиши кафолатланади.

Хулоса шуки, сифатни ошириш ҳақида ўйлаш, таъсирчан чоралар кўриш асосий масала бўлиб қолмоқда.

Мавжуда Ҳасанова,
Олий Мажлис Қонунчилик палатасидаги
ЎзХДП фракцияси аъзоси