Тошкент шaҳридa метрополитенни ривожлaнтириш бўйичa тaклифлaр

Тошкент метрополитени: кеча ва бугун

Тошкент аҳолиси сони бўйича Марказий Осиёдаги энг йирик шаҳардир. Ўтган асрнинг 70-йилларида, Тошкент аҳолиси 1,5 миллион кишидан ошганида, транспорт муаммоси пайдо бўлди ва Ўрта Осиёда биринчи метро қурилди. Мазкур биринчи радиал йўналиш - Чилонзор линияси бўлиб, у пойтахтнинг янги йирик туманини шаҳар маркази билан боғлаган. Aҳолининг ўсиши билан бир вақтда янги метро йўналишларига талаб ҳам ошди. 80-йилларнинг охирларида Ўзбекистон линияси, 2000-йилларнинг бошларида эса Юнусобод линияси қурилди. Шундай қилиб, ривожланиш схемасининг асоси шаҳарнинг катта тўхташ жойларига олиб борадиган асосий йўналишлари билан шаклланди.

Радиал-думалоқ схема асосида Тошкент шаҳрини режалаштириш хусусияти келажакдаги метро линияларининг йўналишини аниқлади ва бу шаҳарнинг 1959 йилдаги бош режасида ўз аксини топди ҳамда 1969 йилда тузатишлар ва тушунтиришлар билан тасдиқланди. Схема учта кесишган радиал линиялардан иборат: Чилонзор, Ўзбекистон, Юнусобод. Ушбу схема шаҳарнинг марказий ва чиқувчи асосий кўчалари билан асосий радиал-айлана тартибига бўйсундирилган. Шундай қилиб, ушбу учта йўналиш Тошкентнинг чеккасини шаҳар маркази билан боғлаб, унинг марказий қисмида ушбу йўналишлар (линиялар) кесишмаларининг учбурчагини ҳосил қилиб, бир линиядан иккинчи линияга ўтиш қулайлигини яратди.

Шунингдек, узунлиги 16,8 км бўлган биринчи Чилонзор линияси 12 та станция билан шаҳарнинг жануби-ғарбий қисмини шимоли-шарқ билан бирлаштирди: бундан келиб чиққан ҳолда катта Чилонзор ҳудуди аҳолиси кўп Мирзо Улуғбек ҳудуди билан боғланиши ва ушбу йўналиш ТТЗ массивига қадар узайтирилиши ҳам мумкин.

Узунлиги 14,3 км бўлган иккинчи Ўзбекистон линияси 11 та станция билан шаҳарнинг жануби-шарқини шимоли-ғарбий қисми билан боғлаб қўйди: Бу эса Яшнобод туманини Олмазор тумани билан боғлаш, Университет шаҳарчасига кириш ва Қорақамиш массивига қадар узайиш имкониятини беради.

9,3 км узунликдаги учинчи Юнусобод линияси 8 та станция билан шаҳарнинг шимолий қисмини марказий қисми билан, Юнусобод туманини шаҳар марказига боғлаб турарди, назарий жиҳатдан у аэропортнинг асосий биносига ёки Қўйлиқ турар-жой ҳудудига жанубдан бурилиш керак эди, лекин шаҳарнинг бу қисмида аэропортни учиш-қўниш йўлаги жойлашганини ҳисобга олиб, келажакда жанубий-ғарбий йўналишда, Жанубий темир йўл станциясига ва ундан кейин “Ипподром”га қадар кенгайтирилади.

Бугунги кунда Ўзбекистон пойтахтида 2,5 миллиондан ортиқ киши яшайди. Тошкент шаҳри аҳолисининг тез суръатларда ўсиб бориши шароитида фаровон яшашни таъминлашда жамоат транспортини ривожлантириш, хусусан, транспортнинг энг экологик тоза турларидан бири – метрони ривожлантириш алоҳида ўрин тутади. Бу катта ҳажмда ташиш имкониятига эга бўлган энг тезкор транспорт турларидан биридир. Метрода бошқа транспорт турлари билан кесишиш жойи йўқ. Бу шаҳарда автоуловларнинг ўсиши ва тирбандликнинг ортиши ҳисобидан жуда муҳимдир.

Шу муносабат билан 2016 йилда Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Тошкент метрополитенининг Юнусобод линиясининг иккинчи босқичини қуриш лойиҳасини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қарори имзоланди, унда метрополитенни лойиҳалаштириш ва қуришда янги техника ва технологияларни жорий этиш зарурлиги кўрсатилган.

Юнусобод линияси қурилишининг қийин гидрогеологик шароитларини инобатга олган ҳолда, институт ривожланган мамлакатларда қўлланиладиган технология: туннел механизациялашган комплекси (ТМК) ёрдамида туннел ўтказишни таклиф қилди. Бундан ташқари, барча технологик тузилмалар ва иншоотлар, шунингдек "HERRENKNECHT" компаниясининг тупроқ юки билан механизациялашган туннел бурғулаш мажмуаси (ТБК) билан туннел учун юқори аниқликдаги темир-бетон йиғма қурилма ишлаб чиқилган.

Ушбу техниканинг татбиқ этилиши қурилиш зонасига тушадиган бино ва иншоотлар бузилишини сезиларли даражада камайтиришга, қурилиш зонасидан муҳандислик коммуникацияларини кўчириш ҳажмини минималлаштиришга, ишнинг махсус усулларини чиқариб ташлашга имкон беради: сувсизлантириш, тупроқни мустаҳкамлаш ва бошқалар шулар жумласидандир. Шунингдек, ушбу технология метро қурилиши тезлигини тезлаштиради ва туннел иншоотлари сифатини яхшилайди.

2020 йилда ушбу лойиҳа Юнусобод линияси учун иккита янги: Юнусобод ва Туркистон станциялари қурилиши билан амалга оширилди. Бунгача бу йўналиш Юнусобод туманининг катта массивларига етиб бормай Шаҳристон станциясида тугаган эди. Мазкур иккита янги станция ушбу муаммони ҳал қилди ва жуда қулай ўринга жойлашди. Юнусобод бекатида Мегапланет савдо-кўнгилочар мажмуаси, Супермаркет, Юнусобод деҳқон бозори ва аҳоли турар жойларига чиқишлар мавжуд. Туркистон станциясидан эса туманнинг катта турар жой массивларига чиқиш йўллари мавжуд.

Лойиҳада ҳаракати чекланган одамлар учун ҳам қатор қулайликлар яратилди. Метрополитен станцияларида биринчи марта лифтлар ердан пиёдалар ўтиш жойига ва касса зали сатҳидан платформа участкасига қадар механизациялашган қия кўтарувчи платформа ўрнатилди. Бунинг ёрдамида имконияти чекланган одамлар, шунингдек, ногиронлар аравачаси бўлган йўловчилар кўчадан бемалол ўтиб, метро хизматларидан фойдаланишлари мумкин. Бу аҳолининг барча гуруҳлари учун метрога эркин ва қулай кириш имкониятини беради.

 Метро, транспорт алмашинув марказларини (ТПУ) янада ривожлантириш

Aйни пайтда Тошкент метросининг учта йўналиш бўйича амалга оширилган схемаси мавжуд: Чилонзор, Ўзбекистон, Юнусобод. Юнусобод линияси Шаҳристон станциясидан Туркистон станциясигача узайтирилди. Яқинда Чилонзор линияси олтита бекат билан Сергели йўналишига қўшилади. Дўстлик станциясида "Ўзбекистон" линияси Тошкентнинг бутун жанубини қамраб оладиган янги "Доира чизиғи"га қўшилади. Ушбу схеманинг самарадорлиги тўлиқ Тошкент шаҳрининг радиал-айлана транспорт-режалаштириш тузилишига боғлиқ. Марказдан шаҳар четидаги йирик турар-жойларга йўналтирилган метро линиялари асосий радиал магистрал йўллардаги йўловчилар оқимини такомиллаштиради.

Бундан ташқари, ушбу йўналишлар Тошкент шаҳрининг асосий агломерацияларига олиб боради. Яқин атрофдаги шаҳарлардан, масалан Чирчиқ, Янгийўл, Келес, Тўйтепа ва бошқа жойлардан аҳолининг маятник миграцияси кунлик йўловчилар кириб келиши ва чиқишини таъминлайди ва шу билан пойтахтдаги жамоат транспортида йўловчиларни ташишни кўпайтиради.

Мавжуд метро линияларини пойтахтнинг маъмурий чегараларига етказиш, терминалнинг метро станцияларида транспорт алмашинув узелларини (ТПУ) яратишга имкон беради. ТПУ - йўловчилар ташиш ҳажмини транспорт турлари ва ҳаракат йўналишлари ўртасида қайта тақсимлаш функцияларини бажарадиган йўловчи комплексидир. Шунингдек, метро станцияларида, шаҳарлараро автобус йўналишларининг автостанцияларини, шаҳар поездларининг темирйўл станцияларини ташкил қилиш керак. Бу шуни англатадики, шаҳарлараро автобуслар ва қўшни аҳоли пунктларидан қатновчи таксилар шаҳарга кирмайди ва йўловчилар фақат терминалнинг метро станцияларига етказилади. Шаҳар бўйлаб кейинги саёҳат қулай метрода амалга оширилади. Йўловчилар учун қулайликдан ташқари, яна бир муҳим жиҳат бу – пойтахтдаги экологик вазиятни яхшилашдир.

Aйтиш жоизки, Юнусобод ва Туркистон иккита станцияси билан Юнусобод линиясини кенгайтиришнинг янги сегменти бу йўналишда йўловчилар оқимини кўпайтиришга имкон берди. Чунки у туманнинг энг гавжум қисмларига яқинлашмоқда. Жумладан, зич жойлашган турар-жойларда истиқомат қилувчи аҳоли Туркистон станциясидан фойдаланиш имкониятига эга. Келгусида "Туркистон" станциясининг орқасида Уч Қаҳрамон ҳудудига мос келадиган яна бир станция ва Юнусобод линиясининг депосини қуриш режалаштирилган. Бу ерда қўшни Қозоғистондан келадиган автобуслар учун шаҳарлараро автовокзал, автобус терминали ва Уч қаҳрамон метро станциясига эга кучли транспорт узелини яратиш мумкин бўлади. Бу Aмир Темур кўчасидаги тирбандликка барҳам беради ва минтақадаги экологик вазиятни яхшилайди.

Қуйидаги кетма-кетликда метрополитенни янада ривожлантириш бўйича бир қанча таклифлар:

1. Чилонзор линиясини - Буюк Ипак Йўли станциясидан кейин яна тўртта станция билан ТТЗ массиви томон кенгайтириш. Йўналиш Буюк Ипак Йўли кўчаси бўйлаб ўтади ва ТТЗ автовокзал терминалида тугайди. Бу жуда муҳим, чунки бу йўналиш Чирчиқ шаҳри, Улуғбек шаҳарчаси ва бошқа ҳудудлардан йўловчиларни шаҳар марказига ташишни тўхтатишнинг асосий нуқтасидир. Чирчиқ шаҳридан келаётган автобуслар ёки йўналишли таксилар йўловчиларни шаҳарга кирмасдан терминал автовокзалига олиб боради. Йўловчилар, ўз навбатида, метрополитенга ўтишади. Бу ушбу ҳудуддан қатнаб Тошкентда ишлайдиган кўпчилик одамлар учун қулайлик яратади. Бундан ташқари, ушбу йўналиш экотуризм нуқтаи назаридан ҳам жуда жозибали: дам олувчилар бу ердан тоғларга янада қулай етиб боришлари мумкин.

Туризм нуқтаи назаридан энг истиқболли объектлардан бири айнан шу йўналишда жойлашган. Тошкент вилоятининг Чорвоқ курорт зонаси ҳудудида эркин сайёҳлик зонаси ташкил этилди. Бу Президент Шавкат Миромонович Мирзиёевнинг "Чорвоқ эркин сайёҳлик зонасини яратиш тўғрисида"ги фармонида белгиланган. Шуниси эътиборга лойиқки, фармонда бу зонада экологик транспорт ривожланганлиги тўғрисида айтилганди. Тошкент шаҳридан Чорвоқ зонасига киришни таъминлайдиган поезд, электропоезд, автобусдан ташқари ТТЗ метро станциясида темир йўл станцияни ташкил қилиш мумкин. Ҳозирда ТТЗ метро станциясининг ТПУ билан "Чорвоқ" эркин сайёҳлик зонаси ўртасида алоқа ўрнатиш долзарб масала бўлиб қолмоқда.

Ҳозирда мавжуд бўлган Олмазор Чилонзор линияси ҳудудида Тошкентдаги яна бир кучли транспорт узелини яратиш мумкин. Шаҳарнинг бу жануби-ғарбий йўналиши аслида Ўзбекистоннинг йирик шаҳарлари: Самарқанд, Бухоро, Хивадан келганлар учун дарвоза ҳисобланади. Бу ерда аллақачон метро бекати ва "Тошкент" автовокзали мавжуд, аммо мантиқий равишда ҳали ТПУ қурилгани йўқ.

2. Мингўрик станциясидан Шота Руставели кўчаси остидаги Жанубий вокзал томонга еттита станцияга эга бўлган йўналиш ўтади. Бу шаҳарнинг энг гавжум кўчаларидан бирида Юнусобод линияси учун катта ҳажмда йўловчи ташишини таъминлайди. Бу йўналиш ҳам самарали, чунки у пойтахтнинг жануби-ғарбий қисмидаги муҳим транспорт марказларини қамраб олади. Жанубий станциядан Жанубий темир йўл станциясига чиқиш йўллари бўлади, у ерга республиканинг қатор ҳудудларидан тезюрар Aфросиёб поездлари келади. Олмазор станцияси ҳудудида юқорида айтиб ўтилган навбатдаги станция – узатиш станциясига айланади: бу ерда йўловчилар Сергели ёки Чилонзор йўналишларига ўтиши мумкин бўлади. Кейинчалик Юнусобод йўналишининг узайтирилиши худди шу номдаги от спорти мажмуаси ва 90-йиллардан бери машҳур бўлиб келган кийим-кечак бозори жойлашган Отчопар станциясида (Ипподром) тугайди.

Тошкентнинг ғарбий қисмида ТҲАЙ бўйлаб шаҳарнинг йирик бозорлари жойлашган: "Ипподром", "Чинни бозори", "Бек Тўпи", "Ўрикзор". Бу ерда жуда катта йўловчилар оқими мавжуд, чунки шаҳарнинг турли жойларидан одамлар бу ерга турли хил уй-рўзғор буюмлари учун келишади. Шу сабабли, Ўзбекистон йўналиши шимоли-ғарбий томондан Қорақамиш станциясига ва жануби-ғарбий томондан эса Юнусобод Отчопар (Ипподром) станциясига қадар узайтирилгандан сўнг, ушбу станцияларни Ўрикзор орқали Ҳалқа йўли бўйлаб янги линия билан боғлаш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Ушбу йўналиш нафақат йирик бозорларни, балки Aлгоритм, Ибн Сино ва бошқаларни ҳам қамраб олади. Бундан ташқари, станциялардан бири шаҳарнинг энг йирик "Янги ТошМИ" тиббиёт мажмуасига кириш имкониятига эга бўлади. Ушбу йўналиш тахминан 11 бекатга эга бўлади ва узоқ муддатда уни Тошкент шаҳрининг келажакдаги йирик метро ҳалқасининг бир қисми деб ҳисоблаш мумкин.

3. Ҳозирда Беруний станциясида тугайдиган Ўзбекистон линияси лойиҳасида ушбу станциядан Қорақамиш массивигача иккита станция билан узайтириш кўзда тутилган. Кенг маънода янги Қорақамиш терминал станцияси нафақат ушбу минтақа аҳолисига, балки Келес агломерациясининг диққатга сазовор жойига айланади. Бунинг учун охирги метро бекати ёнида йўловчилар метрога ўтиш учун олиб бориладиган автовокзални жиҳозлаш керак бўлади.

Ер ости ёки ер усти метроси

Метронинг асосий принципларидан бири бу макондаги жойлашиш турига кўра бошқа транспорт турлари билан кесишмаларнинг йўқлигидир. Бундан ташқари, ер усти метроси ҳам мавжуд, аммо бутун чизиқ девор билан ўралганлиги сабабли ва магистрал йўллар билан кесишган жойларда йўл ўтказгичлар қуриш зарур, шаҳар шароитида бундай метро катта ноқулайликларни келтириб чиқаради.

Тошкент метрополитенининг янги участкаларини янада ривожлантириш билан бир қаторда шаҳарнинг геологик ва гидрогеологик хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. Замонавий Тошкент - Чирчиқ дарёсининг қадимги дельтасида жойлашган бўлиб, ҳозир у жанубий қисми бўйлаб оқади. Чирчиқ макон бўйлаб ҳаракатланаркан, кўп минг йиллар давомида Голоцен террасаси деб номланган кенг 7 километрлик юмшоқ водийни обод қилди. Шундай қилиб, Тошкент шаҳарнинг жанубига туширилган тошли Голоцен иккита муҳим террасасидан иборат – булар шаҳарнинг марказий қисмида ҳамда шимолида 20 метр баландликдаги Тошкент террасалари. Ушбу иккита терраса ўртасидаги анъанавий чегара - Чоштепа магистрали, Жанубий темир йўл станцияси, Шота Руставели кўчаси, Паркент бозори ҳудуди ҳисобланади. Шаҳар рельефининг ушбу хусусиятлари ер ости ёки ер усти жойлашган метро турини танлашда муҳим аҳамиятга эга. Мавжуд учта ер ости метро линияси ҳақли равишда ўша 20 метрлик Тошкент террасасининг қалинлигида жойлашган - ишончли қатлам. Сирғали линияси мантиқан олиб қараганда кўприкдаги Голоцен текис террасасига "чиқиб кетди", аммо Чоштепа ҳудудида, Чилонзор линияси билан боғланганда, рельеф ҳисобга олинмади.

Бу ерда Сергели туманининг яна бир транспорт муаммосини ҳал қилиш мумкин эди. Масалан, автотранспортларнинг узоқ шаҳарлардан кириш имконияти, аслида, Ўзгариш ҳудуди шаҳарга олиб борадиган ягона йўлга эга. Қурилаётган Сергели чизиғига параллел равишда ўтаётган М.Турсунзода кўчаси ТҲАЙ билан кесишган жойда тугайди, гарчи бу кўчани давом эттириш мумкин бўлса-да, терраса ёнбағридаги порталлар орқали, Чоштепа станцияси ҳудудида туннеллар орқали Бирлик кўчасига, ўз навбатида Бунёдкор проспектига боради. Бу эса бутун шаҳар бўйлаб ҳаракатланадиган транзит магистралдир.

Бу Сергели туманининг транспортга қулайлигига мос альтернатив бўлар эди, айниқса, сўнгги йилларда у кўплаб янги микрорайонлар ҳисобига кўпайган. Кўп йиллар давомида, Ўзгариш минтақасида шошилинч пайтда бир неча соатлаб улкан тирбандликлар вужудга келган ва натижада минтақа аҳолиси учун катта ноқулайликлар туғдирган. Чоштепа кўчасининг чорраҳасида жойлашган Сергели линиясининг Чоштепа станциясида, шунингдек, автобус ва темир йўл станцияси билан транспорт тугунини ташкил қилиш мумкин. Ушбу йўналиш Зангиота, Янгийўл, Чиноздан транспорт йўловчиларни ташишни таъминлаш мумкин.

Шунингдек транспорт ҳалқали метро линияси Дўстлик-2 станциясидан Қўйлиқ станциясигача ва ТҲАЙ Қўйлиқ турар-жой зонаси бўйлаб юқоридаги геологик шароитга мос равишда эстакадада ер усти версиясида, туширилган Голоцен террасаси бўйлаб ҳаракатланади.

Чилонзор линиясининг ТТЗгача, Юнусобод линиясининг Жанубий станцияга, Ўзбекистон линиясининг Қорақамишгача узайтирилиши, шунингдек, Ўрикзор ҳудудидаги ТҲАЙ бўйлаб ҳалқа чизиғининг бўлими, юқорида тавсифланган геологик шароитларни ҳисобга олган ҳолда, қолган истиқболли ҳудудлар ер остида бўлиши керак.

Метрополитеннинг ер ости ва ер усти танловига таъсир кўрсатадиган яна бир муҳим омил бу шаҳарнинг иқлимий хусусиятлари. Тошкент метросининг барча бекатларида, МДҲдаги бошқа метрополитенлардан фарқли ўлароқ, ҳавони чангдан тозалаш, намлантириш ва ҳароратни пасайтиришга имкон берадиган ноёб тизим ўрнатилган. Бу жуда муҳим, чунки Тошкентда ёзнинг жуда иссиқ бўлган субтропик иқлими бор, ҳаво ҳарорати ўртача +40 даражагача кўтарилади ва ҳаво ҳарорати -10˚ даражага тушиши мумкин бўлган алоҳида кунлар билан ёз ўртача иссиқ бўлади. Бундай шароитда метро йўловчилари учун мақбул микроиқлим муҳитини яратиш муҳим аҳамият касб этади. Ёзда ер ости метросида тупроқнинг саёз чуқурликдаги ҳарорати ҳар доим +14 , +15 даража бўлгани сабабли станцияларда ҳаво ҳарорати ҳар доим +20 даража, қишда эса энг совуқ кунларда +10˚ даража бўлади, бу эса йўловчиларнинг бекатларда қулай ҳаракатланишига замин яратади.

Шунингдек, ер ости метро иншоотларининг кўпайиши эркин ер усти майдонларидан унумли фойдаланишга имкон беради, бу эса кўпинча жамоат ерлари кам бўлган шаҳарда жуда муҳимдир. Шу нуқтаи назардан қад ростлаган баланд метро остидан эркин ўтиш шароити шаҳар маконини визуал идрок этиш билан боғлиқ муайян қийинчиликларни келтириб чиқаради. Бундай ноқулайликларни бартараф этиш учун замонавий технологияларни жорий этиш зарур. Масалан, монолитик темир-бетондан фойдаланиш – таянчлар орасидаги масофани кўпайтириш ва қурилиш иншоотлари ҳажмини минималлаштиришга имкон беради.

"Тошкент метропроект" МЧЖ