Байден Саудия ва БААга қурол сотишга иккиланиб қолди. Нега?

Байден бу жуда жиддий келишув чуқур ўйлаб кўрилгач тасдиқланиши мумкинлигини маълум қилган. Шартнома шартлари бир неча ой давомида таҳлил қилиниши мумкин.

АҚШда президент ўзгаргач, бундай тушунмовчиликлар бўлиб туради. Бироқ ҳозирда обрўли демократлар қарши бўлаётгани Саудия ҳамда БАА қурол сотиб ололмайди дегани эмас. Ахир келишувга қўл қўйилган. Шундай бўлса-да, АҚШ янги ҳукуматининг қарори Саудия ва БААнинг асабийлашишига сабаб бўлди. Байден администрациясининг бу қарори нефтомагнатларни хурсанд қилмагани АҚШнинг янги давлат котиби Энтони Блинкеннинг ОАВ вакиллари билан илк учрашувидан кейин ҳам сезилди. БААнинг Вашингтондаги элчиси ҳам твиттерда буни исботловчи пост қолдирди.

Бир неча миллиардлик келишув

Жуда катта пуллар ўртада турган келишувга кўра, АҚШ БААга 50та янги авлод F-35 қирувчи самолётлари ва 18та жанговар «Рипер» дронларини экспорт қилиши керак. Бу савдодан АҚШ ҳеч нима ютқазмайди, қайтанга катта фойда кўради, лекин масалани мураккаблаштирадиган муаммо бошқа томонда. Reuters ўз манбаларига таяниб, Трамп бу келишувни БАА Исроил билан муносабатларини яхшилагани учун мукофот сифатида қўлга киритганини ёзганди.

Аслида Трамп ва БАА ўртасида бу келишув анча олдин режалаштирилган ва уни расмийлаштириш ишлари декабр ойидаёқ бошланган. Бир ой давомида томонлар етказиб бериш муддати ва нархини муҳокама қилган. Келишувга кўра, АҚШ самолёт ва дронларни сотиш асносида БАА учун учувчиларни тайёрлаш ва самолётларга техник хизмат кўрсатиш тизимини ташкил қилишда кўмаклашади. Айнан Reuters БАА билан келишув Трамп ваколати тугашидан бир соат олдин имзолангани ҳақида ёзганди.

Бу можароли келишувга кўра, АҚШ БААга 23 миллиард долларлик қурол сотиши керак. Жанговар дронларнинг 18тасини бирданига сотиш ҳам жиддий масала. Бу дронлар савдоси бўйича иккинчи энг йирик келишув ҳисобланади. Келишувга кўра, АҚШ дронларни 2027 йилгача етказиб бериши керак.

Трамп администрацияси Саудия Арабистони билан ҳам йирик шартнома имзолаган. Унга кўра, АҚШ 478 миллион долларлик нишонни юқори аниқликда йўқ қила олувчи авиацион ўқ-дорилар етказиб бериши керак бўлган. Шунингдек, АҚШ Исроилдан сотиб олган «Темир мушт» номли ҳаво ҳужумидан ҳимоя қилувчи қуролни араб давлатларидан бирига сотишга қарор қилган. Бу давлат катта эҳтимол билан Саудия экани айтилмоқда. Бу борада Исроил АҚШга розилик бергани маҳаллий нашрларда ёзилди.

АҚШ президенти администрациясининг юқори мансабли вакили New York Times'га исми ошкор қилинмаслиги шарти билан берган маълумотига кўра, БАА билан келишув катта эҳтимол билан бекор қилинмаслиги, муаммоли ҳолат Саудия билан келишувга алоқадор ҳисобланади. У Саудияга қурол сотиш «сиёсий нозик масала» эканини қайд этиб ўтган.

Мураккаб мувозанат

АҚШ Яқин Шарқ учун «ёниб-куйиши»ни кўпчилик нефть учун деб ўйлаши мумкин, лекин аслида Америка иқтисоди бу ҳудуддаги нефтга қараб қолмаган. Европа учун эса Яқин Шарқ нефти жуда муҳим. Асосийси, АҚШнинг Европа ва Яқин Шарқдаги ҳарбий-стратегик режаларида Саудия ҳамда БАА жуда муҳим шериклар. Бошқа томондан Саудия ва БАА учун ҳам АҚШ билан ҳамкорлик жуда муҳим. Аввало Эрон ёки Исроилнинг эҳтимолий ҳужумига тайёр туриш мақсадида.

Ўтган йил сентябр ойида Саудиянинг Абкайке ва Хурайсе каби йирик нефтни қайта ишлаш заводларига ҳаво ҳужуми амалга оширилди. Оқибатда кунига 9,8 миллион баррел нефть қазиб оладиган Саудия кунлик ишлаб чиқаришни 4,1 миллион баррелгача камайтиришга мажбур бўлди. Бу эса бутун бошли дунё кунлик нефть эҳтиёжининг 5 фоизи дегани. Ҳаво ҳужумларини Эрон молиялаштириши айтиладиган яманлик ҳусийчилар амалга оширгани маълум бўлганди. Саудия уларга қарши Яманнинг расман тан олинган ҳукумати томонда туриб жанг қилади.

23 ва 26 январ кунлари Ар-Риёдда портлаш овозлари эшитилди. Саудияда бу борада расмий маълумот берилмади, лекин АҚШ элчихонаси Саудияда бўлиб турган америкаликларни огоҳлантиргани жиддий нимадир содир бўлганидан дарак берарди. Wall Street Journal'нинг хабар беришича, қироллик саройларидан бирига ҳаво зарбалари берилган. Зарбалардан бири Ироқдан, бири Ямандан туриб амалга оширилган. Бу икки мамлакатда эса Эрон таъсиридаги гуруҳлар эркин фаолият юритиши айтилади.

Айнан ҳаво ҳужумида жиддий муаммолар кузатилаётган Саудия АҚШдан қурол-яроқ сотиб олишга мажбур бўлди. Кўплаб демократлар эса Саудияга қурол сотишнинг бошқа жиҳатини ўйлашмоқда. Уларнинг фикрича, қуроллар саудияликлар томонидан Ямандаги тинч аҳолига қарши ишлатилмаслигига ишонч йўқ. Маълум бўлишича, Байденнинг тарафдорлари инаугурациягача ҳам уни Саудияга қурол сотиш бўйича келишувни бекор қилишга кўндиришга ҳаракат қилган.

Масалан, демократлар вакили бўлган сенатор Кристофер Мерфи ва Вакиллар палатаси вакили Ро Ханна Саудияга қурол сотилиши бўйича келишувнинг вақтинча тўхтатилиши охир-оқибат келишув бутунлай бекор қилинишига умид қилишмоқда. Уларнинг айтишича, сиёсий манфаат учун Яқин Шарқдаги қаттиққўл диктаторларни қўллаш сиёсатидан воз кечиш керак.

Ар-Риёд ва Вашингтон ўртасида можаро келтириб чиқарган воқеалардан бири мухолиф журналист Жамол Қошиқчининг ўлдирилиши бўлганди. 2018 йил октябр ойида ўлдирилган Жамол Қошиқчига уюштирилган суиқасд Саудия валиаҳд шаҳзодаси ва амалда ҳукуматни бошқараётган Муҳаммад ибн Салмон томонидан буюртма қилингани айтилган. Бу борада МРБ ўтказган суриштирув натижалари ҳал қилувчи бўлиши мумкин. Байден томонидан Миллий разведка агентлиги раҳбари этиб тайинланган Эврил Ҳейнс сенат томонидан лавозимга тасдиқлангач, бу борада ўтказилган суриштирув натижалари эълон қилинишини айтганди.

АҚШдаги Демократияни ҳимоя қилиш фонди 26 январ куни Жамол Қошиқчи иши бўйича суриштирув натижаларини эълон қилиб, унда Муҳаммад ибн Салмонни бу ишда асосий айбдор деб эълон қилган.

New York Times эса БАА ва Саудиянинг Байден даврида АҚШга «қанчалик дўст бўлиши» Эрон билан ўрнатилажак муносабатларга боғлиқлигини қайд этган. АҚШнинг янги давлат котиби Энтони Блинкен 2015 йилда Эрон билан имзоланган ядро келишувининг тузилишида қатнашган ва яқинда бу келишувга қайтиш музокараларида ҳам иштирок этиши мумкин. Трамп даврида АҚШ бу келишувдан чиқиб кетганди.

Эрон билан ядро келишувини тузиш энди осон бўлмайди. Бу сафар музокаралар узоқ кечиши кутилмоқда. Чунки аввалги келишувда фақат Эроннинг атом дастури назарда тутилган. Бу галги келишувда Эроннинг Яқин Шарқдаги ҳарбий ҳаракатлари борасида ҳам музокаралар бўлиши мумкин.

Wall Street Journal'нинг ёзишича, АҚШ Саудиядаги ҳарбий қудратини оширмоқчи. Ар-Риёддаги «Шаҳзода Султон» ҳаво базасига ўхшаган базалар Таиф ва Табукда ҳам қурилиши мумкин. Янбу портидан эса бу ҳарбий базалар таъминоти учун фойдаланилади.

Энтони Блинкен ОАВ вакиллари билан илк учрушувда Саудияга ташқи ҳужумлардан ҳимояланишда ёрдам беришини маълум қилган. Аммо ўз фикрини рад этгандек Саудияга катта ҳарбий кампания юборилишидан ташвишда эканини айтган. Унинг айтишича, бу катта инқирозга олиб келиши мумкин. Блинкен АҚШ ҳусийчиларга нисбатан санкцияларни бироз юмшатиши мумкинлигини айтиб, бунга сабаб сифатида санкциялар оқибатида тинч аҳоли вакиллари ҳам очликдан озор чекаётганини келтирган.

АҚШнинг сўнгги тўрт президенти вақтида ҳам Яқин Шарқдаги фаолиятини давом эттираётган Деннис Росснинг айтишича, БАА билан қурол савдоси бўйича келишув катта эҳтимол билан тасдиқланади. Гарчи 2019 йил Ямандан ҳарбийларини олиб чиқиб кетган БАА инсон ҳуқуқлари бузилишига сабабчилардан бири сифатида қаралаётган бўлса ҳам.

Аслида бир мамлакатнинг бошқа мамлакатда қурол сотишида ҳеч қандай ғалати нарса йўқ. Лекин Байден администрацияси бу келишувни «қайта кўриб чиқиш» орқали АҚШ ўзининг стратегик муҳим қуроллари савдосига қанчалик жиддий қарашини кўрсатиб қўймоқчи кўринади...